2017 финалистлери

Финалисты конкурса "Аиле дегерликлери-2017"

номинация «Шеэр (коюмнинъ) тарихы» («История моего города (села)»

1. Халилова Зарема        Березовка кою тарихы
2. Абдулганиева Лиля    Меним коюм – Къатырша Сарай
3. Аблаев Джемиль        Къарасубазар
4. Аблязова Мавиле       Кок таш джамиси
5. Салманова Эсма        Дедемнинъ тувгъан кою: Ай Серез
6. Феттаев Сейдамет     Кефе - меним Ватаным

номинация «Сандыкъ хазинеси» («Сокровища сундука»)

1. Базарова Весиле            Къартана-къартдеделиримизден къалгъан мирас
2. Сеитмеметова Улькера  Сеттар къартдедемнинъ эльязма дефтери
3. Февзи Афизе                  Сандыкъ хазинеси
4. Таймазова Эльмаз         Амза къартбабанынъ джебе мектюплери
5. Усеинова Сабрие           Сандыкъ хазинеси
6. Абсаттаров Сеттар        Несильден несильге кечип кельген Къуран

номинация «Аилемнинъ фотоальбомны саифелегенде» («Листая страницы семейного фотоальбома»)

1. Келямова Сабина         Битамнынъ хатырлавлары омюрде манъа мешъаль олур
2. Аметова Динара           Аилемнинъ фотоальбомыны саифелегенде: Парапетовлар
3. Исмаилова Эльмаз       Кечмишни сакълагъан хатырлавлар
4. Салиева Ава-Шерфе    Катюшаджы Февзи къартбабам
5. Усеинова Эмине           Къуртумер оджа Мамут
6. Насуров Мемет            Меним къартбабам – дженк иштиракчиси

Финал Конкурса  состоится 31 марта 2017 г.   в Кольчугинской школе № 2 с крымскотатарским языком обучения Симферопольского района.   Очный этап Конкурса «Аиле дегерликлери/Семейные реликвии» традиционно проходит в рамках  XIV Республиканского фестиваля ученического творчества на крымскотатарском языке «Родной язык бесценен, и неисчерпаемы духовные богатства народа»

Вниманию участников Финала!

До Кольчугинской школы № 2 с крымскотатарским языком обучения Симферопольского района можно доехать двумя маршрутками: 

в г. Симферополе до остановки "ул. Героев Сталинграда / магазин "Яблоко" (район Маршала Жукова) можно доехать:

от ж/д маршрутками №№: 102, 112, 71; от центрального рынка №№: 1, 15, 105; от Куйбышевского рынка № 44.

На остановке "ул. Героев Сталинграда / магазин "Яблоко" нужно пересесть на одну из маршруток: Симферополь - Кольчугино, Симферополь - Фрунзе, Симферополь - Равнополье, Симферополь - Николаевка, Симферополь - Табачное (они все проезжают через село Кольчугино).

Остановка в селе Кольчугино (Совхоз "Виноградный") называется "Рабочая". Выйти из транспорта, перейти через дорогу, пройти чуть вперед и свернуть налево. Прямо дойти до Кольчугинской школы № 2 (в народе называют - крымскотатарская школа).

Адрес школы: с Кольчугино, ул. Новоселов, 13А.

Телефон для справок: +7 978 017 05 94 - Зарема Сейяровна,
+7 978 028 48 86 - Шефика Айдеровна.

С уважением,
сектор образования на родных языках
управления общего образования
Министерства образования, науки и
молодежи Республики Крым
телефон/факс (0652) 25 04 15

Джемиль Аблаев
Къарасубазар

Базарова Весиле

Къартана-къартдеделеримизден къалгъан мирас

 

 Эр бир инсаннынъ шахсий адына ве сойадына бакъып онынъ насыл миллетке малик олгъаныны бильмек мумкюн. Халкънынъ шахсий адларында узун ве муреккеп тарихы сакълангъан. Меним адым Весиле. Эльбетте, бу сийрек расткельген къырымтатар адларындан биридир. Озюмни такъдим эткен сайын, менден адымнынъ манасыны анълатмагъа риджа этелер. Бу меселенен озюм де меракъланып мен анама ве Шембие битама мураджат эттим.

Асылында, къырымтатарларда балагъа ад къоюв киби адетке буюк эмиет бериле экен. Халкъымызда балагъа эдждатларынынъ, къартдеде ве къартанасынынъ, догъмушларынынъ, урьметли адамларнынъ адларыны къоймакъ адети олгъан. Меним адымны да Риза къартбабамнынъ анасынынъ хатиресине багъышлап къойгъанлар. Весиле ады арап тилинден кельген ве якъын, айырылмаз дост, Аллагъа якъын олгъан инсан манасыны ташый экен. Агъамны исе къартбабамнынъ хатиресине Риза, деп адландыргъанлар.

Мен, Риза къартбабам ве онынъ анасы Весиле къартанам, не ерде догъгъанлары, насыл омюр кечиргенлерини меракъ этип, битама ве анама икяе этмеге мураджат эттим. Анам манъа эски фоторесимлерни, къартанамдан сакъланып къалгъан эшъялар ве эльванларны косьтерди.

Весиле къартанам 1886 сенеси догъгъан 

Эски фоторесимде мен назик эндамлы, джиддий, ёргъун, амма мерамет иле толу козьлю Весиле къартанамны корьдюм. Тизлерине къойгъан эллерининъ пармачыкълары уп-узун, эм иштен орьселенген.

Къартбабамнынъ ана-бабаларындан мирас оларакъ къушакъ, къуран, сыргъалар сакъланып къалынгъан. Бу шейлерге деделеримизнинъ эли тийген, къокъусы синген аилемиз ичюн фияты олмагъан бир хазине ве хатирадыр. Бу къушакъны Весиле (д.с. 1886) битамнынъ анасы Азиме озь тоюнда такъкан. Мубарек Къуран исе аилемизнинъ омюр ёлунынъ шааты олгъан .

Деделеримизнинъ яшагъан ерини корьмек ичюн кузь куньлеринден биринде биз анамнен экимиз автобускъа отурып Сакъ районыныъ Крайнее коюне Сейран дайымнынъ эвине ёл алдыкъ. Дайим исе бизни машинасына отурттып эдждатларымыз яшагъан Буюк -Бараш коюне алып барды. Сейран эмджем ёл янында чёллюк бир ерде машинаны токътатты ве къарарнен къартанамларнынъ эвлери тургъан ерни косьтерди. Зенгин ве буюк койден таш биле къалмагъан. Тек кульоба, сакъланып къалгъан богъдай магъазыны ве къую олгъан ерни таптыкъ. Аджджы чёль ели бетимизге уфюре эди, кунеш ич корюнмеди. Мен эдждатларым бу чёллюк ерде насыл яшагъанларыны, Весиле къартанам къуюдан сув алгъаныны, Риза къартбабам балалыкъта атларгъа минип мал бакъкъаныны тасвир эттим.

Биз анамнен ушюдик, амма ичимде анълашылмагъан бир сыджакъ дуйгъу ве кучь пейда олды, аткъа минип ельге къаршы чапмакъ, бар кучюмнен къычырмагъа истедим: "БУ МЕНИМ АНА-ДЕДЕЛЕРИМНИНЪ ТОПРАГЪЫЫЫЫ...."

Риза къартбабам 1935 сенеси Сакъ районынынъ Буюк-Бараш коюнде чокъ балалы къорантада дюньягъа кельген. Эписи олып аилелеринде 10 джан олгъанлар: къартбабасы Абдураман, къартанасы Азиме, бабасы Абкерим, анасы Весиле, агъалары Сеит-Эннан, Халиля, Сейдамет, таталары Султание, Хатидже ве Риза къартбабам. Риза къартбабам къартанасы Азиме пек кучьлю-такъатлы къадын олгъаныны хатырлай экен.103 яшындаки Азиме къартанасынен берабер саба сыгъырларны чельге айдап, акъшам къаршылап ала экенлер.

Койлерининъ ортасында юксеклик бар экен, шу юксекликнинъ онъ тарафы Буюк -Бараш, сол тарафы- Кучюк-Бараш экен. Эки койнинъ эалиси дост-муабет яшыгъан, къыз алып, къыз бергенлер. Шу койде догъгъан къартбабамнынъ акърабаларынынъ весикъалары сакъланып къалды.

Буюк-Бараш коюнде-деделеримнинъ топрагъында 

Чокъ языкъ ки, Буюк-Бараш адынынъ манасыны бир ерде тапып оламадыкъ. Шембие битам Бараш-барлыкъ, ашлыкъ(богъдай) мансыны ташыйдыр,- деп тюшюне. Чюнки, кой сакинлери айван асрагъан, богъдай сачкъан, талапкяр ве ишкир олып зенгин яшагъанлар. Амма араларында, "къызыл ёргъанлар"-кунь агъаргъандже юкълагъанлар да раст кельген, оларнынъ, эбет, ишине коре малы да аз олгъан. Яшлар "ашыкъ", "чилик" ойнагъан, куреш ярышында пельванлар озь къуветлерини косьтерген. Къартбабамнынъ Юсуф деген тувгъаны бар экен. О балаларны янына топлап: "Къана, кимден къоркъасынъ, Ризадан къоркъасынъмы, я да Абдураманданмы?",-деп балаларны бири-биринен сильтеген ве курештирген.

Бирден дженк башлана, буюклерни трудармиягъа алып кетелер.

Къартдедем Абкерим чёльде чобанларнынъ бригадири экен. Иш боюнджа конторагъа барып келе экен. Бир кунь, конторагъа баргъанда донос япа деп, оны ве койден даа 4 адамны алып кетелер. Машынанынъ артында акъай-апай бири-бирини элинден тутып къоркъу толу козьлеринен этрафны козьэте экенлер. Бир къач куньден сонъ, шу машинанынъ шоферы келип Сеит-Эннан дайыма о адамларны Сакъ кильсеси тюбюнде олгъан подвалгъа атып ольдюргенлери акъкъында икяе эткен.

1944 сенеси халкъымызнынъ башына тюшкен мушкюль куньлер башлана.15-20 дакъкъа ичинде мекянларындан айырылгъан Буюк-Барашлыларны Узбекистаннынъ Голодная степь - Мирзачель деген станциясына тюшюрелер. Къаранлыкъ тюшкен сонъ, Баявут 1/7 отделение деген ерде къапусыз, пенджересиз, тюбю топракълы, чыракъсыз баракларгъа ерлештирдилер. Ярым айнынъ ичинде Риза къартбабамнынъ къорантасындан Сейдамет агъасынен экиси къалгъанлар. Баявут 1 деген совхознынъ 6-7 отделениясы бар экен. Эписинде памукъ сачыла, мында яшагъан халкъ исе чёльде чалыша экен. Сейдамет агъасы тракторист курсына кирип окъуй, Риза исе даа яш олгъаны ичюн кир ювгъан, аш пиширген. Агъасына трудодень язып бир-эки кило арпа, курьпе берип башлагъанлар. Риза къартбабам оны аванчыкъта эзип мамелек-мамалыга пиширген. Аллагъа шукюр, кореджек куньлери бар экен, аякъкъа тургъанлар. Риза мектепте 4 сыныфны битирген. Мектепте рале башында отургъанда тюшюне экен: "Шимди агъам кельсе, аш екъ, тез эвге къайтып, аш пиширмек керек". Сейдамет агъасы шу Баявут совхозында Буюк-Барашлы Афизе деген къызгъа эвленген. Еди бала корьгенлер.

Бираз буюген сонъ, Риза къартбабам да шу совхозда тракторист олып чалышмагъа башлагъан. 1958 сенеси Шембие деген эмшире къызгъа эвленип, 40 йыл омюр яшагъанлар. Беш бала тербиелеп, 12 торун, алты торундан торун корьгенлер. Риза къартбабам совхозда памукъ джыйгъан машинанен бир мевсимде 210 тонна къадар памукъ джыйып, "Ветеран труда" медальнен мукяфатлангъан. Эр йыл тюрлю мукяфатлар ала экен. 1970 сенеси Риза къартбабам акъкъында "Ленин байрагъы" газетасында макъале язгъан экенлер. Шембие къартанам шу газетаны мукъайтлыкънен сакълап къалгъан.

Риза къартбабамнынъ ве Шембие битамнынъ балалары эписи сагъ-селямет, эвли-баркълы олып яшайлар.

"Бир терекнинъ тамыры, бир текненинъ хамуры", -дегенлери киби, бизим терек тамырларымыз бутюн Ешиль адамызнынъ эр бир кошесинде ешерип, дюльберликке дюрберлик къоша. Текнемизнинъ хамурындан пишкен емеклернен толу софралар донатып сой-акъраба сыкъ-сыкъ корюшемиз. Къартанамнен анам айткъаны киби: "Къапумыз ачыкъ, тёримиз бош",- деп, эр даим сой-сопларны беклеймиз. 

Аиле хазинемизнинъ къыймети олгъан къушакъны Азиме аламнынъ къызы Рушенагъа келинлик урбасыны безетмеге къысмет олды. Мен де киймеге ниетим бар. Аллах шу куньлерни ана-бабама корьмеге къысмет этсин.

Аилемизнинъ 5 къат шеджереси 

Шембие битам Весиле къайнанасыны пек сыджыкъ сёзлернен анъа. Не къадар чебер элли, муляйим, cабырлы, мераметли ве зийркли апай олгъаныны хатырлай. Аллах рахметинде олсун.

Мен исе, Весиле къартанамдан манъа мирас оларакъ къалгъан адынен берабер инсаниетлик чизгилерини де чеккенимни истер эдим.

Келямова Сабина

Битамнынъ хатырлавлары омюрде манъа мешгъаль олур

 Мен сизни озюмнинъ севимли Зера битамныъ эвине мусафирликке давет этмеге истейим.


Аширова Зера Абляким къызы (д.с.1936 )

Битамнынъ одасына кирген саин дивардаки эски фоторесимлерни, битам озь эльчиклеринен нагъышлагъан юзьбезлерни корьсем юрегимни насылдыр сыджакъ бир дуйгъулар къаплап ала.

- Сейлямалейкум, битачыгъым! Насылсыз, сагълыгъынъыз яхшымы? Яхшы юкъладынъызмы? Афферин, битачыгъыма. Бита, акъылынъыздамы, озь кечмишинъиз акъкъында манъа тариф этеджек эдинъиз.

- Ах, балам, кечмишимни хатырласам, хорлукълар акъылыма тюше. Юрегим сыкъыла, озюмни ашалангъан киби дуям, багъырап агълайджагъым келе.

Билесинъми, къызым, инсан дюньяда энъ акъыллы махлюкътыр. Амма Алла инсанны яшамакъ чюн, чокъ сынавлардан кечирмек ичюн яраткъан. Менден сорасанъ, мен Къырымынъ энъ дюльбер кошечигинде Къызыл-Къоба коюнде догъдым.



Зера битамнынъ анасы Фатиме, д.с.1915 (ортада)

О вакъыт Къырамнынъ шенъ табиатына бенъзеп, биз, генчлер де, къуванып, кулип осе эдик. Лякин кок даима ачыкъ олмай, илле бир кунь орталыкъны булут сарып ала эди. Табиатнен къыяс этсек, къырымтатар-ларнынъ аяты да, баш язысы да коктеки къара булуткъа ошай.

Бизим къоранта секиз адамдан ибарет эди. Анам Фатиме Акъмесджитте эким олмакъ ичюн тиббиет юртунда окъугъан эди. Бабам Абляким рабфакны битирип оджалыкъ зенаатына окъуды, ве шу йылы Совет ордусына алынды. О вакъыт мен учь яшында эдим.

1941 сенесининъ июнь айында хайырсыз дженк башлана. Мен о вакъыт беш яшында бала эдим. 1943 сенеси немселер койге келип эвлеримизни якъып, бутюн койни ер юзюнен тегизлегеп ёкъ эттилер. Эвимизден таш биле къалмады.


Зера битамнынъ бабасы Абляким, д. с. 1911

Сюргюнлик йылларнынъ фаджиасыны айтаджакъ олсам, сонъу олмаз. Биринджи йыллары баягъы инсан чешит хасталыкълардан, ачлыкътан ольген. Бизим къорантамыз Озьбекистаннынъ Наманган виляетининъ Кахрамон деген коюне тюшюрдилер. О куньлер биз ичюн пек агъыр олды. Яшамагъа еримиз, ашымыз олмады, бутюн сой – сопларымыздан айырылдыкъ. Ачлыкътан юрьмеге чарелеримиз ёкъ эди.

Ниает, 1945 сенеси, баарь кельгенинен биз анамнен берабер Пахта станциясына кочьтик. Анда мысырбогъдай сачып, насыл олса да, отьмекке тойып башладыкъ.

Зера битам студентлик йыллары досту иле. 1954 сенеси еди йыллыкъ мектебини битирип мен Ташкенттеки тиббиет орта окъув юртуна кирдим. 1957 сенеси фельдшер – лаборант зенааты боюнджа болюгини битирдим.  Меним кечирген куньлерим не къадар агъыр олса да, рахметли Ленур къартбабанънынъ такъдири ондан да агъыр ве тесирлидир, къызчыгъым. Козьяшсыз хатырлап оламай эди. Ленур къартбабанънынъ анасы Мензаде 1911 сенеси Шебан коюнде догъгъан, бабасы исе Фетта деденъ 1897 сенеси Къылчора коюнде дюньягъа келе.Фетта деденъ фукъаре яшай экен. Минзаде къартананъ 5 яшындан ана-бабадан оксюз къала ве биревлернинъ къолунда къалып оськен.1930 сенеси олар (Фетта ве Минзаде) къоранта къуралар. 1931 сенеси Ленур къартбабанъ дюньягъа келе. Ондан сонъ 4 бала даа догъула: Келямов Фарикъ(1933 с.), Диляра(1935 с.), Ферид (1938 с.) ве Фатиме (1941с.). 1944 сенеси къартбабанънынъ къорантасыны Наманган виляети, Туракурган районына тюшюрелер. Шу йылы Диляранен Фарикъ хасталанып кечинелер, Фериднен Фатимечик 1944 сенеси кузьде ачлыкътан олелер. Лаф этип тургъан ерде: Ленур къартбабам тиббиет окъув юртунынъ студенти. -Анам, бабам шалгъам кетирсе бизлерге пиширип берерсизми?-деп, шу дакъкъасы экиси де эсини джойып джан берелер. Шу куню заваллы ана-баба озьлери мезар къазып, озьлери ювып эвлятларыны мезаргъа къоялар(джыялар). Шу йылы къорантада 5 баладан тек Ленур къартбабанъ сагъ къала. Къартбабанъ янълыз къалмасын деп 1948 сенеси Абла деген къардашы дюньягъа келе. 1952 сенеси Гульзаде къардашы догъула. 1954 сенеси Ленур къартбабанъ Ташкенттеки Ахунбабаев адыны ташыгъан техникумгъа тиш экими зенаатына къумагъа кире. 1957 сенеси окъувны битирип Бухара шеэрине ишке алына. Иш весикъасында(трудовая книга) тек бир язы бар, Гиждуван хастаханесинде 35 йыл чалышкъан. Чокъ ярлыкълар иле, "Аляджы ишчи" медальнен мукяфатланды. 1957 сенси биз Ленур къартбабанънен таныш олып аиле къурдыкъ. Дёрт бала осьтюрип тербиеледик. Ватангъа олгъан севги ве асретлик юреклеримизге раатлыкъ бермеди. Ниает, 1990 сенеси биз бала ве торунларымызнен берабер Къырымгъа къайтып озь Ана-Ватанымызгъа къавуштыкъ. Сакъ районы Ивановка коюнде топракъ алып эв къурдыкъ. Зера битам ве Ленур къартбабам.  Балаларымызнынъ дертю де, Аллагъа бинъ кере шукюр, балалы чагъалы олып, тынч яшайлар, мен де он бир торун ве 4 торунченинъ къартанасы олып, оларнынъ севги ве къуванчынен яшайым. Ватангъа къайткъан сонъ да къыйнлыкъларымыз битмеди. Зенаат боюнджа иш тапмасы пек агъыр эди. Не де олса, Нариман огълум, бабанъ, 1992 сенесинден берли , 26 сене Сакъ шеэрининъ хастаханесининъ реанимация болюгинде эким олып чалыша. Хасталарнынъ гонълюни алмакъ ичюн, тедавийлемек ичюн къолундан кельгени къадар ярдым этмеге тырыша. Зарема аланъ да Сакъ шеэринде эмшире олып бугуньге къадар чалыша. Келямовлар аилеси. Ленур къартбабам ве Зера битам балаларынен.  Ленур къартбабам зенаатдашларынен  Эр бир инсан аиледе догъа, осе, ве шу къорантанынъ къаиделерине коре тербиелене. Биз къартбабанънен озь балаларымызгъа бири-бирилерини урьмет этмек, ярдымгъа мухтадж адамларгъа ярдым эли узатмакъ киби инсаниетлик чизгилерини ашламагъа тырыштыкъ. Билесинъми, балам, халкъымыз арасында эким, эмшире зенааты чокъ раст келе. Биз де къартбабанънен адамларны хасталыкълардан тедавийлемеге тырыштыкъ. Балаларымыз да инсанларны тедавийлев-экимлик сюляле зенаатыны девам эттилер, мен буна пек къуванам ве балаларымнен гъурурланам. Алла бутюн миллетимизге ильк эвеля сагълам олып, озь Ватанында бахтлы яшамагъа къысмет этсин. Сизге, яш несилимизге, торунчыгъым, Ватанымызнынъ саиби олмагъа къысмет олсун! -Аминь, битачыгъым. Меракълы ве тесирли икяенъиз ичюн чокъ сагъ олунъыз. Мен сизден бугунь пек эмиетли аят дерси алдым. Ленур къартбабамнынъ ана-бабалары Фетта (1897с.) ве Минзаде (1911с.). Ленур къартбабамнынъ иш весикъасы Ленур къартбабамнынъ  "Аляджы ишчи" унваны акъкъында весикъасы

Савенок Тимофей 

Сандыкъ хазинеси

Аблаева Алиме 

Меним апчем

Мен апчемнинъ омюринде кечкен вакъиаларны айтмакъ истейим.

Меним апчем Абдувели къызы Лиля-Шерфе, 1927 с. Кезлев шеэринде догъды. Къоранталары балабан эди (бабасы- Абдувели, анасы- Мерзие ве еди бала – Лиля, Салие, Шефикъа, Кяпие, эгизлер Айше ве Фатма, Зейнеп.)

Лиля апчем Бешуй мектебине 1-нджи сыныфкъа барды, 5-6 сыныфларны исе Рушдие мектебинде окъуй. О вакъыт яхшы окъугъан балаларгъа кино ве балалар театрине бедава билетлер бере эдилер. Меним апчем яхшы 

окъугъан ичюн, балалар театрине ве киногъа чокъ бара эди...

Къырым фашистлернен запт этильген сонъ, Кезлев шеэри фашист ве румын аскерлеринен тола.

Апчемнинъ хатырасында чокъ вакъиалар къалды. Румын аскерлери пек ачкозь эдилер. Не тавукъ, не папий къалдыра эдилер, эписини алып кете эдилер. Дженк вакъытында Кезлев шеэрине пек чокъ бомба тюштю. Фашистлер Кезлевде чуфутларны атмагъа башладылар. Апчем озь козюнен корьмеген, амма буюклер лаф эткенде, хатырасында къалгъан.

Фашистлер чулны къопкъада зеэрге батырып, чуфут балачыкъларынынъ агъызларыны сюрте эдилер. Бойлеликнен чуфутларны ольдюргенлер…

Апчемнинъ бабасы аскерге алынды, о неерде олгъаныны къорантасынынъ хабери олмай. Сонъ хабер келе, оны шеэр хастаханесини къурмагъа алып кеткенлер.

Апчем къардашларындан буюк олгъаны ичюн, бабасыны къыдырып чыкъа,
хастаханеге ёл ала. Къыш вакъыты. Сувукъ. Ёлда инсанлар олю яталар. Олюлернинъ арасында апчем таныш къомшуларнынъ огъулларыны корип, пек къоркъа.
Не исе, апчем бабасыны тапа, эвге къайтып, эвдекилерни къувандыра...

Девамы->>

Сайфуллаев Рустем
Несиллер тарихы 

Эр бир къорантанынъ озь дегерлиги бардыр. О, къорантанынъ тарихынен багълы олып, яш несиллерге эдждатлары акъкъында малюмат бере. Бизим къорантамыздаки бойле дегерлик – тикиш машинадыр.

Тикиш машиналарнынъ пейда олувы, къадынларнынъ ишини, тикиш тарафындан, пек енгинлештирди.

Биринджи тикиш машынанынъ проектини даа XV асырда белли итальян рессамджиси, алими Леонардо да Винчи теклиф этти.

1845 с. Америка Къошма Штатларыда Элиас Хоу масура тикишини (челночный стежок) уйдурып чыкъара . Оны ярдымынен тикиш машина бир дакъкъада 300 тикиш япа, амма бу машина иште пек онъайтсыз эди.

Элиас Хоу иджат эткен тикиш машинаны иш адамы Исаак Мерит Зингер мукеммеллештире ве янъы тикиш машиналарнынъ япылувыны ве чыкъышыны кенишлете.

Русиеде биринджи тикиш машиналарны чыкъаргъан заводы 1900 сенеси «Зингер» фирма иле Подольск шеэринде ачыла.

Меним икяем узакъ заманлардан баш алып бизим кунлергедже кельди. Йигирминджи асырнынъ башында меним Селимхан битам «Зингер» тикиш машинасыны сатын алып, эвине кетирген эди. О заманда эр бир къыз, къадынгъа тикиш унерини мукеммель бильмек лязимдир. Чюнки чокъ балалы къоранталарнынъ урбасыны базардан алмакъ дегиль де, озь элинен тикмек къолай, эм де уджузджа эди. Селимхан битам аиле азаларына чешит тюрлю кийим- урбаларыны тике экен.

Эвельден кельген аталар сёзю «Къыз бешикте - джийез сандыкъта» тамам мында келише, чюнки Селимхан битамнынъ къызы Урие, адет узре, тикиш унерини анасындан темелли огренерек, озю де бутюн джиез- урбаларыны азырлап къоя. Кечкен асырнынъ къыркъынджы йылларында Урие битам алий окъув юртунынъ къырымтатар тили болюгинде окъуркен, къартбабамнен таныш ола, эвленмек ниетине келелер. Амма къартбабам джебеге кете, битам исе бутюн къырымтатар халкъынен берабер буюк джезагъа- сюргюнликке огърай.

Не ола, не олмай, факъат «Зингер» тикиш машинасыны Урие битам Озьбекистангъа алгъанына ич те языкъсынмай. Себеп шунда ки, машина битамнынъ буюктен буюк къорантасыны ачлыкъ - зорлукълардан къутара- чешит тикильген урбаларны сатып, битам аиленинъ кунь кечирювини енгиллештире.

Дженк бите. Та Берлин къапысына барып еткен къартбабам, Къырымгъа къайта. Бош эвни корьген къартбабамнынъ ичи - багъры алевленип кете. Чокъ араштырувларнынъ сонъунда не исе Озьбекистанда о озь нишанлысыны , Урие битамны тапа. Олар къоранта къуралар. Къыйын куньлерде Урие битам джографик хариталарыны сувда джибитип, темелинден къартбабама шу «Зингер» тикиш машинасында кольмеклер тиккен экен.

Бу керекли унерни Урие битам Диляра къызына огреткен. Диляра битам исе «Зингер» тикиш машинасында озюне ве догъмушларына урба- антерлер тике эди. Йыллар кече. Яшайыш яваш- яваш гузеллешип кете. Диляра битамнынъ балалары ола. Оларнынъ бириси Инара къызы- меним анамдыр. Озьбекистандан ватанымызгъа къайтып келелер. Янларында энди къоранта дегерлиг ерини алгъан «Зингер» тикиш машинасы да бар.



Шимди бу машинаны бизлер къулланмаймыз. Амма, бунъа бакъмадан, анам оны сакълап тута. Кичикликтен мен ве къардашларым буюк меракъ иле бу машинаны сейир эте эдик . Анам тариф эткен икяеси бизим бала зеинимизге тылсымлы масал киби келе эди. Оскен саин мен бу масал керчек олгъанына ишанып башладым. Шимди исе бу гузель керчек икяени сизлерге айтып берем.

Хайбуллаева Медине

 Джанкойшеэрининъ тарихы (шеэрнинъ 100 йыллыгъына  багъышлана)

Аметова Мерьем 

Къуран

Нематуллаева Эмине
Достлукъ мектюплери

3 март куню Теберти кой мектебинде Гъафар Булгъанакълынынъ догъгъан кунюне багъышлангъан хатыра акъшамы олып кечти.

Эвеллери мектебимизде чалышкъан, тедбирлерде иштирак эткен фааль оджамыз - Сеитова Диляра Нафеевнаны давет эткен эдик. Онынъ хазинесинде Гъ. Булгъанакълы акъкъында чокъ малюмат бар экен. 50 йыл девамында Диляра бита бу мектюплерни урьметнен сакълагъан.

Эдебий акъшамда Гъафар Булгъанакълынынъ фоторесимлерини такъдим эткенде, Диляра бита пек эеджанлангъаны дуюла эди.

Сёзге чыкъкъанда, ресимлерден гъайры, махсус онъа багъышлангъан сатырлар окъуды. Бу ал мени пек меркъландырды. Оджамдан шаирнинъ иджады акъкъында китап сорадым, шиирлеринен таныш олдым ве Диляра аптеге мусафирликке бармагъа ниет эттим.

Сююрташ адлы къомшу койге ёл алдым. Бу койде яшагъан Диляра Нафеевна Сеитованы койлеримизнинъ сакинлери пек яхшы таныйлар. Халкъымыз Ватангъа авдет олгъан йыллары Диляра Нафеевна башлангъыч сыныфларда къырымтатар тили оджасы олып чалышкъан. Бу аджайип инсаннен чокътан танышым. Амма онынъ Гъафар Булгъанакълынен багъы — онынъ омюрининъ бойле сыры акъкъында ич эшитмеген эдим. Бу сырны озюм ичюн ачмагъа пек истедим.

«Гъафар агъамнен биринджи корюшювимиз меним дудумнынъ эвинде олып кечти»,- деди Диляра бита. «Мен о девирде (1966-1967) 1-инджи я 2-нджи курс студенти эдим. Дудум исе бизим корюшювимизге себепчи олды. Тувгъан агъасы — Гъафар (Эюпов) Булгъанакълы — иджаткяр инсан, публицист, шаир, мен исе( кулюмсиреп) -- яш студент, эдебий авескяр. Айтаджагъым, дудумларгъа мусафирликке баргъанымда, Гъафар агъам анда эди. Сыджакъ гонъюлли , гурь сачлы, кевдели бу инсан биринджи корюшювден акъылымда унутылмаз теэссуратлар къалдырды. Субетимиз пек меракълы кечкени себебинден, сагълыкълашкъанда: «Мектюбиме джевап язарсызмы?» -- суаль бердим. «Эльбет, къардашым , язарым» --деген эди Гъафар агъам.

1966 - 1967 сенелери узакъта къалгъан олса да, арамыздаки месафеге бакъмадан (мен — Ташкентте, Гъафар агъа исе Къазахистаннынъ Гурьев шеэринде), мектюплештик. Гъафар агъам озюни манъа пек якъын тута эди (базы мектюплеринде — къардашым, базыда исе — къызым, дей тургъан).

«Достлугъымыз эп къавийлешти, мектюплер ярдымынен олса да, сырларымызнен болюше эдик», – деди Диляра бита.

Шаирнен мектюплешюв чокъ йыллар девамында этти. «Агъыр хаста олып яткъанда - деп хатырлады Диляра Нафеевна - бу мектюпни манъа торунлары язып ёлладылар. Вефатындан сонъ исе огълу Марлен Эюпов ве къызы – Вилоранен биле языштыкъ,-деп, Диляра бита икяесини екюнледи.

Бу икяе меним ичюн дюньяда акъикъий достлукъ ве садыкълыкъ яшагъаныны ве яшайджагъынынъ исбаты олды.

Юнусов Айдер

Аилемнинъ фотоальбомыны саифелегенде

Къартанамнынъ одасы чешит эвджияларнен безетильген. Меним къартанам бу кунюмизге къадар озь къартанасындан къалгъан Къоранны ве къушакъны сакълап кельди. Онынъ къартанасынынъ ады Сейтэннанова Зоре, 1894сенеси догъгъан. 1944 сенеге къадар о Саки районында яшагъан. Оларнынъ къорантасы сюргюнликке огърагъанда, къартанамнынъ къартанасы озь Къораныны ве къушагъыны сакълай.

Меним къартанам исе бу дегерликлерни Къырымгъа къайтарып кельди.

Меним къартанам исе бу дегерликлерни Къырымгъа къайтарып кельди.

Сейтэнанова Зоре, къартанамнынъ къартанасы, 100 йыл яшады. Мен онен гъурурланам, чюнки о сюргюн йылларында бойле азиз дегерликлерини сакълап бизим къорантамызгъа ве бизим Ватанымызгъа тарыхымызнынъ бир парчасы олды.

Таймазова Эльмаз 

Амза къартбабанынъ джебе мектюплери

   Улу Джиан дженки кечмиште къалды. Эр бир инсан ичюн «дженк» сезю дюньядки энъ агъыр фаджианен багълы. Айны шу фаджиа миллионларнен яшамагъа, кульмеге, севмеге истеген адамларны екъ этти. Мен язгъан иджадий иште Амза къартбабанынъ энъ къыйметли хатырлавларыны  косьтермеге тырыштым.

   

Мамутов Амза Амзаевич 1920 сенеси январь 20-нде Балакълава районынынъ Эски-Шули коюнде дюньягъа кельди. 

1940 сенеси Туркменистан сынъыр арбийинде хызмет этти. Ашхабад шеэрининъ  полк мектебини уйкен сержант унваныны къазанып битирди.

 Улу Ватан дженки башлангъанынен  1941 сенеси Москва къорчалавына елланылды. О заман немселер Москва шеэринден 20 км- де эдилер.Сонъра Сталинградкъа авушты, Мамаев Курганда да мудафаада булунды. Эки кере яраланды. Немселерге команданлыкъ япкъан Паулюснен де корюшти. Атыджылар отрядынен «Курская дуга» ичи, Прохоровка коюнде де дженклешти. 

1943с.Белгородда урушта булунды. Амза къартбаба Хатынь, Паневежис,  Шауляй шеэрлерининъ азат этмесининъ иштиракчисидир. 

1944с. Тильзит, Кенигсберг шеэрлерининъ янларында урушларда да олгъан эди. Бойлеликнен Берлинге де етип чыкъты. Дженкни взвод команданы оларакъ битирди. Уруштан сонъ Ригагъа, сонъра исе Порт-Артургъа кечирильди. 

1946 сенеси Акъяр шеэрине къайта. О вакъыт догъмушлары энди Озьбекистангъа сюргюн этильген эди. Алты йыл девамында корьмеген къорантасыны тапты. Къартбабанынъ мукяфатлары: «За победу над Германией», Ватан дженкининъ I ве II-нджи дереджели орденлер, «За отвагу», «За оборону Сталинграда», «За взятие Кенигсберга». Амза къартбаба акъкъында газетлерде макъалелер чыкъты. Дженктен сонъ чокъ йыллар девамында айдавджы олып чалышты. «Эмек ветараны» адлы медальнен мукяфатланды. 

 Языкъ  ки, 2015 с  къартбабам вефат этти.

   Мен  Амза къартбабанынъ дженкте ве дженктен сонъ язылгъан мектюплери акъъкъында чокъ эшиткен эдим. Бу малюмат, мектюплер, фотосуретлер, акъикъатен, буюк хазинеси, «сандыкъ байлыгъы»дыр.

  Джебе мектюплери – бу айры бир весикъалардыр. Бельки, оларны язгъан инсанлар бу мектюплер дюньяны корер деп беллемегендирлер. Къуршун сызгъырыкълар вакъытында аскерлер дженкнинъ о бир тарафында къалгъан догъмушларына озь тюшюнджелерини, дуйгъуларыны, истеклерини бильдирмеге ашыкъа эдилер. Бойле джебе «учькошенинъ» эр бир сатыры, эр бир сезю самимийдир.

  

Рахметли Амза къартбабанынъ хатырлавларындан: «Джебенинъ вазиети къыйын, агъыр олгъанына бакъмадан, биз теслим олмадыкъ. Чокъ адамлар яшагъан ерлерини авуштырдылар. Дженк бинълернен къоранталарны айырды. Бутюн умютлер почтанен багъланды, чюнки бойле вастанен сой-сопларны къыдырып тапмакъ мумкюн эди. Эр кунь бинълернен мектюплер джебеге келе эди. Джебеден де кой ве шеэрлерге аз мектюп язылып елланылмагъандыр.Эр бир мектюп, эвден кельген  хабер биз, аскерлерни, хошландыра, кучьлендире эди»

   

Аскер  мектюплери – бу дженк акъкъында шахсий шеадетнамелердир. Олар дженк шараитинде пейда олгъан инсаннынъ ички дуйгъуларыны тасвирлей. Къартбабанынъ икяелерине коре, «учькошелер»де   къалемнен сызылгъан чешит тюрлю ресимлер де расткетирмек мумкюн. Бу мектюплерге махсус бир зарф кереги екъ экен, олар учькошели къатланып елланыла. «Учькошелер» япыштырылмай эди, чюнки башта бир олар цензураны кечмек керек. «Бойле мектюплерни язгъанда, биз, аскерлер, ана-бабаларымызгъа, омюр аркъадашларымызгъа, нишанлыларымызгъа озь къуванчларымызны, гъалиплеримизни, тезден эвге къайтаджакъ умютлеримизни бильдире эдик, - хатырлай эди къартбаба. – Биринджи макъсад – бу сагъ-селямет олгъанымызны айтып тынчландырмакъдыр. Базы бир мектюплерни бутюн кой топланып окъуй эди. Дженк агъыр ве дешетли сынавдыр.»

   

Амза къартбабанынъ козьлери яшланса да, амма о эп хатырлай эди:  «Бойле бир агъыр шараитлер ичинде, биз, аскерлер «учькошечиклер» алып, язып, окъуп озь рухумызны котермеге тырыштыкъ, гъалебеге ириштик. Джебе аркъасында инсанларнынъ гонъюллерини алгъан – бу мектюплердир.»

  

Къыйын джебе шараитинде сыныкъ къалемнен язылмасына бакъмадан, узакъ ел юрип, не къадар  къолдан кечип, бу мектюпчиклер эп бир язгъан исаннынъ сыджакълыгъыны сакълап келе экенлер. Олар къаранлыкъ пенджере  ичине ярыкъ киби кирип, адамларны рухландыра, гъалипке умютлерини котерелер.

   

Чокъ къоранталарда бойле мектюплер мукъайтлыкънен шимди де сакъланыла. Эр бир «учькоше»нинъ озюне аит бахытлы, я да мазунлы тарихи бар.

  

Амма Амза къартбабанынъ джебе  мектюплерининъ чокъусы сакъланып къалмагъан.  Олар сюргюнлик девиринде, Къырымгъа къайткъан вакъытта джойтылгъан. Базылары музейге алынгъан. Бойле алгъа бакъмадан, къартбаба дженк акъкъында икяе эткенде, олгъан мектюплерни илля къолуна алып окъуй эди. Бугуньде – бугунь къорантанынъ «сандыгъында» Амза къартбабанен берабер дженклешкен досту К.К.Пономаренкодан алынгъан мектюплери сакъланылып къалгъан. Оларнынъ бирисинде Константин Константинович къартбабагъа багъышлап «На кушке» адлы шиирини язды. Чокъ йыллар девамында сабыкъ СССРнинъ чешит кошелеринден Амза къартбабагъа «учькоше» къатланылгъан мектюплер келе эди. Оларны  мектеп талебелери  Гъалебе байрамынен хайырлап къартбабагъа сагълыкъ-селяметлик тилевлернен   тешеккюрлер бильдире эдилер.

   

Бугунь аман-аман эр бир къорантанынъ дженкявер мукяфатлары, фотосуретлер, мектюплер сакълагъан сандычыгъы пек эмиетлидир. Оларнынъ озь тарихи бар, амма  эписини бирлештирген – дженк фаджиасыдыр. Чокъусы сараргъан, йыртылгъан олса да, юрекке тесир эткен кучю пек буюктир.