вторник, 18 мая 2021 г.

Эмилия Асанова Битамнынъ хазинеси (2007)

"Аиле дегерликлери-2007" ярышнфнъ финалистлери

Эмилия Асанова Битамнынъ хазинеси

Дегирмен
Мен пек меракълы бир шей акъкъында икяе этмек истейим. Бизим аилемизде эски вакъытлардан къалгъан къаве дегирмени бар. Юз элли йыл эвельси бу дегирмен меним битамнынъ битасынынъ эвинде пейда олгъан. Оны 1850- нджи сенелери Тувакъ коюнде яшагъан уста япып берген. Ойле этип бу дегирмен Макъсуде къартананынъ аилесине тюше.
Макъсуде къартанамыз чокъ йырлар девамында дегирменни ишлетип, мусафирлерни лезетли къавенен къаршылагъан. Дегирменнинъ биринджи тамирини 1938 сенеси кой устасы япкъан. О, дегирменни къалайнен ямагъан.
1944 сенеси 18 майыс геджеси къырымтатар халкъыны сюргюн этелер. Дегирмен де сюргюнге огърады. Макъсуде къартанамыз сюргюнлик вакъытында дегирменни козь бебеги киби сакълай. Дегирменни ачлыкъ вакъытларында биле сатмай. 1945 сенеси Макъсуде къартанам Каканд шеэринде вефат эте.

Къартана дегирменини озь келинине бере. Келинининъ ады Сафие эди. Сафие битай Озьбекистанда яшагъанда таныш- билишлерни дегирменде чеккен къавесинен сыйлай.
Дегирмен 1965 сенеси экинджи кере тамир этиле. 1978 сенеси дегерменнинъ сапыны исе Сафие битайнынъ торуны тюзетип бере. 1982 сенеси Сафие битай Озьбекистанда вефат эте. 1982 сенесинден берли бу дегирменни меним Радифе битам къуллана. Шимди 2007 сенеси, лякин дегирмен але даа саат киби чалыша. Бу дегирменде чекильген къаве пек лезетли. Бунъа бакъмадан Радифе битам дегирменни чокъ ишлетмей. Сакълап тутулгъанынынъ себеби – бу биталарымыз акъкъында хатыра, бу бизим къорантамызнынъ мукъаддес бир кесечигидир.
Къуранлар Бизим къорантамызда сюргюнликтен эвель эки Къуран къалды. Биринджи кере мен оларны 16 яшына келип корьдим. Бу Къуранлар битамнынъ битасынынъ Къуранлары экен. Онынъ Ады Селиме экен. Та сюргюнлюктен эвель Селиме битай Къуранларыны эр кунь окъуй экен. Амма 1936 сенеси Селиме битай вефат эте. Озь Къуранларыны Сафие битайгъа бере.
Сафие битай Селиме битайнынъ дуасына баргъанда Къуранларны эвине алып келе. Сонъра оларны о да окъуп тура. 1944 сенеси битамнынъ къорантасыны сюргюн этелер. Вагонларда кеткенде Сафие битай Къуран окъуй. 1982 сенесине къадар Сафие битай Къуранны эп окъуй тура. Сафие битай 1982 сенеси вефат эте.
Къуранлар Радифе битамнынъ къоллуна тюше. Шимди исе меним битам оларны сакълай чюнки Къуранлар баягъы ипрангъан ве йыртылалар. Мен арап тилини огренип Къуранларны окъумагъа авес этем.

Шерьян Белялов Миллий тербие ве миллий неширлер миллетнинъ темелидир (2007)

"Аиле дегерликлери-20077" ярышнынъ финалистлери

Шерьян Белялов

Миллий тербие ве миллий неширлер миллетнинъ темелидир

Эр бир къорантанынъ озь адет ве аньанелери, дегерлик ве эшьялары, къыйметли ве мукъаддес шейлери бардыр. Кимдедир баба-деделеринден къалгъан эски, амма мукъаддес Къуран, тарихий ресим, дигерлеринде несильден-несильге мирас олып кечкен эски, лякин аиле ичюн къыйметли ве азиз олгъан бакъыр къуман, джезве, марама, кисе я да башкъа бир эшья шу къорантанынъ энъ къыйметли шейи ола билир.
Бизим аилемизде исе бойле къадимий ве тарихий шейлер сакъланып къалмагъан. Амма къорантамызнынъ озюне хас дегерликлери мевджут. Бизим аилемизнинъ дегерликлерден бири миллий тербиедир. Миллий тербие акъкъында айткъанда, Акъкъий къартбабамны анъмасам олмайджакъ. Чюнки бизге бу тербиени къартбабам ашлады. Къартбабам ана-бабадан эрте оксюз къалса да, интернатта, сонъундан 13-нджи нумюневий мектепте окъугъанда, татиль вакъытларында тизелерине, алаларына сыкъ-сыкъ мусафирликке бара экен. Шунынъ ичюн олса керек ки, къартбабам урф-адетлеримиз акъкъында чокъ шей биле эди. Оджалар курсыны битирип, Тобен коюнде оджалыкъ япкъанда, къартбабам пек аджайип адамларнынъ эвинде яшагьан. Бу аджайип инсанлар Адислям агьанен Амиде апте экенлер. Олар къартбабамны озь огълу киби севип, сая экенлер. Къартбабам бу аджайип инсанлардан адетимиз, аньанелер ве миллий тербиемиз боюнджа пек чокъ шей огренген. Къартбабам сагъ олгъанда, оларны пек чокъ анъа эди. Сонъра бу тербиени къартбабам балаларына, торунларына ашлады. Шунынъ ичюн де ана-бабаны, озюнден буюклерни урьмет этмек, оларгъа лаф къайтармамакъ, агьа-къардашлар озьара муаббет олмакъ кереклиги, ана тилини севмек ве оны темелли бильмек бизлер ичюн къанун кибидир. Къартбабам кечингенде мен он яшында эдим. Лякин базы шейлерни пек яхшы хатырлыйым.

Аилемизде, софра башында къартбабам озь ерине отурмагьандже, бирев ашкъа къол урмай эди. Эмджелерим къартбабамнынъ огюнде бир кере де тютюн ичмей эдилер. Чюнки къартбабам тютюн сагълыкъкъа зарар олгъаныны пек яхшы биле, шунынъ ичюн, бабамыз дарылмасын деп, онынъ огюнде тютюн ичмей эдилер. Менимдже, бу эм эдепсизлик сайыла. Къартбабам пек чокъ аталар сёзлери ве айтымлар, риваетлер биле эди. Эр даим еринден тураджакъта: «Къач турайым, туз къавурып къояйым, сыгъырым этин тузлайым», - дей эди. Бу акътаки риваетни манъа да икяе эткен эди: «Бир ялынъыз фукъаре къартананынъ сыгьырыны хырсызламагъа келелер. Къартана не япаджагьыны бильмей, эв ичинде отурып «къач турайым, туз къавурып къояйым, сыгьырым этин тузлайым», - дей экен. Бу сёзлерни эшиткен хырсызлар, сыгьыры союлгъан экен, деп къайтып кете экенлер.» Къартбабамнынъ энъ севимли йырлары «Мени де гъамдан азат эйле» ве «Меним адым Сеит огълу Сейдамет» йырлары экен. Мен даа кучюк олгъанда, айнени ерине мени шу йырларнен юкълата экен. Бизим аилемизнинъ даа бир дегерлиги бар. Бу газета ве меджмуалар. Мен бала олгъанда, акълымда эвимизде эр ерде десте-десте газета ве меджмуалар тура эди. Къартбабамнынъ янында эр вакъыт бир топ газета булуна эди. Оларнынъ чокъусы ана тилимизде чыкъкъан газеталар ве «Йылдыз» меджмуасы эди. Газеталар, бизим эвде, пек къыйметли шей сайыла эди. Алла сакъласын, кимдир онъа бир шей сарса я да якъса, къартбабам пек дарыла эди. Ана тилимизде чыкъкъан газеталаргъа бир шей сармакъ мумкюн дегиль эди. Газета ве меджмуаларгъа севги ве урьметнен бакъмакъ, бизге къартбабамдан мирас олып къалды. Къартбабам «Ленин байрагъы», «Достлукъ» -«Къырым» газеталарыны, «Йылдыз» меджмуасыны биринджи санындан башлап ала эди. Биз эпимиз яшлыкътан ана тилимизде чыкъкъан газеталарны ве «Йылдыз» меджмуасыны меракънен окъуймыз. Шимди де «Янъы дюнья» газетасыны эр афта сабырсызлыкънен беклеймиз. Биз шимди насыл мусбет инсаний фазиетлерге иришкен олсакъ, эписи газета ве меджмуалар ярдымынен олды. Шунынъ ичюн де мен газета ве меджмуаларны къорантамызнынъ дегерликлеринден бири деп саям. Къорантамызнынъ даа бир дегерлиги ана тилимизде нешир олгьан китаплардыр. Даа сюргюнликте аилемиз къырымтатар тилинде нешир олгьан китапларнынъ чокъусыны сатын ала эдилер. Шимди о китаплар бизим дегерлигимиз олып къалды. Мен беллесем, эр бир аиле озь дегерликлерини севип сакъласа, келеджек несиллерге мирас этип къалдырса, бойле къорантада дини, тили, урф-адети, тарихы ич бир вакъыт унутылмаз.

Гульнара Аметка Гугюмнинъ тарихы (2007)

"Аиле дегерликлери-2007" ярышнынъ финалистлери

Гульнара Аметка Гугюмнинъ тарихы

Мен, Шевхи-къызы Гульнара Озьбекистаннынъ Ташкент виляетинде догъдым. Анам -Фатма ханым ве бабам Шевхи бей. Къорантамызда учь бала бар.

1993 с. къорантамызнен Ватанымыз Къырымгъа кочип кельдик. Шимди Къарасувбазарда яшаймыз. Тасилим 1998 с. Къарасувбазарда бир йыл эвель ачылгъан миллий мектепте башланды. Мектепте аля бааларнен окъуйым, шимди 10 сыныф талебесим. 2 сыныфтан башлап музыка мектебине кирдим ве 2006 с. аля бааларнен нумюневий диплом къазандым. Балалыкътан берли халкъ йырларыны севем ве йырлайым.
Энъ севген йырджым - Сабрие Эреджепова. Йыллар девамында чешит конкурсларда иштирак этип, пек чокъ фахрий ярлыкълар къазандым, дипломат ве лауреат олдым.

Йыллар девамында бир чокъ къоранталарда сакъланып кельген эски, къадимий шейлер расткеле. Бу шейлер бизлерге несиль-несильден кече. Шейлерни сакълар экенмиз, демек биз озь эдждатларымыз акъкъында унутмаймыз. Эр билинген дегерли эшья несильден несильге кечмек керек.

Бизим къорантамызнынъ да озь аньанелери, несильден-несильге кечкен аджайип шейлери бар. Бу исе - къадимий гугюм, фес, къушакъ, Къуран. Манъа къысмет эткен гугюм акъкъында язмакъ истейим. Эвель-эзельден ана озь къызына докъуз яшындан «докъузлыкъ» азырлай экен.

Меним къартбабамнынъ анасы — Фатиме бита дженктен эвель Къырымнынъ буюк койлеринден бири олгъан - Ускут коюнде яшай экен. Бу койде бизим белли дженкчи шаир Ыргъат Къадыр яшагъан. Олар эр даим къадимий, аджайип Къарасувбазаргъа келип, лезетли мейвалар, зарзаватларны сатып, алыш-веришнен огъраша экенлер.

1926 с. Фатиме битам эвленгенде, анасы онъа адет- узьре чешит савут-саба: къалайлы къазан, леген, тава, джезве, йыбрыкъ, дегирмен, къуман, чыгъырчыкъ ве гугюм багъышлагъан.

Шу аджайип савутларнынъ чокъусы къадимий Къарасувбазар шеэрнинъ устаханелеринден сатын алынгъан. Фатиме битам гугюмнен эр вакъыт файдалана экен. Эр шейине пек дикъкъат этип, темиз-пак, яхшы тутмагъа тырышкъан.

Аметка Аким къартбабамнынъ ве Фатиме битамнынъ дёрт баласы олгъан. Олардан бири меним Али къартбабамдыр. 1944 с. 18 майыс куню бутюн миллетнен берабер оларнынъ къорантасы да сюргюнликке огърай. Берильген он беш дакъкъа ичинде Фатиме битам балаларынен бирликте азырланып чыкъа. Алып етиштирген шейлери ичинде гугюм де ола. Ёлда балалар сувсарлар деп, сувнен толу гугюмни янына ала. 22 кунь девамында бу гугюм, адамларны сувсызлыкътан къуртара.

Озьбекистанда да къартбабамлар даима гугюмнен файдалангъанлар. Бу гугюм оларгъа тувгъан Ватаныны, Ускут коюны даима анъдыргъан, Фатиме битам оны козь бебеги киби сакълагъан.

1947с. Фатиме битам рахметли олгъан сонъ, бу гугюм Аким къартбабамда къала. 29 йылдан сонъ Аким къартбабам вефат эте. Али къартбабам ана-бабасындан хатире оларакъ бу гугюмни озюне ала.

Йыллар кече. Яшайыш денъише. Халкъымыз яваш-яваш Къырымгъа къайта. Ве, ниает, меним Али къартбабамнынъ да озь Ватанына ёлу ачыла.
2004 с. огълунынъ къорантасынен къартбабам къадимий Къарасувбазар шеэрине коче. Оларнен берабер гугюм де къайтып келе. Бойле этип, 60 йылдан сонъ бу гугюм япылгъан ерине къайтып келе. Бу гугюм япылгъанына энди 81 йыл толды. Мен эминим ки, бизни о даа чокъ йыллар къувандырып турар.

Мен халкъымызнынъ медениети, тарихы ве санатынен пек меракъланам. Вакъытым олгъанда, саатларнен къартбабамнен субетлешем. Сюргюнлик акъкъында чокътан-чокъ хатырлавлар язып алдым. Къартбабам бу гугюм ачлыкъ, кулакларны ёкъ этюв, дженк ве сюргюнликни, эм де авдет девирини корьгенини икяе эте.
Бельки меним меракълангьанымны корип, къартбабам манъа бу гугюмни багьышладжакъ олгъандыр.
Мен де бу гугюмни сакълап, онынъ тарихы акъкъында, къысмет этсе, бала ве торунларыма икяе этерим. Бу гугюм несиль-несильден кечер ве бойле этип, келеджек несиль озь здждады акъкъында ич бир вакъыт унутмаз.

Эльмаз Тохтарова Улу китап - бугунь ве эр заман (2007)

"Аиле дегерликлери-2007" ярышнынъ финалистлери

Эльмаз Тохтарова Улу китап - бугунь ве эр заман

Къуран мусульманларнынъ мукъаддес китабыдыр. Аллаху-Тааля оны Мухаммед Пейгъамбер вастасынен инсанларгъа онынъ ниетлерини ачмакъ ичюн ёллагъанлар. Мукъаддес китапнынъ эсас мевзусы ялынъыз Аллагьа инанувдыр. Мухаммед Пейгъамберимизден о, япкъан муджизелер акъкъында сорагъанларында о: Мен муджизе япмайым ве мен бильген бирден бир муджизе - Къурандыр, деп джевап бере. Керчектен де, Къуран-ы Керим - аджайип бир муджизедир. «Къуран» сёзю, «окъув» демектир. Мусульманлар онынъ ялынъыз биринджи китабы единджи кокте сакъланмакътадыр деп эсаплайлар. Къуран акъкъында эшитмекче бильген базы инсанлар, даа якъын заманларда оны инанчлы инсанларнынъ анъындан силип ташламагъа тырышкъанлар, онъа ифтира атып, Къуран манасыз ве зулум толу бир масал деп айта эдилер. Бу ялынъыз уйдурма дегиль, пек чокъ зарар кетирген яландыр. Къуран - юксек ахлякъ, эйилик, мераметлик ве севгинен багьлы мукъаддес бир китаптыр.
Эр бир китапнынъ озь такъдири ве тарихы бар деп айталар. Бу улу китапнынъ тарихы ве такъдири акъкъында икяе этмеге истейим. О гьает меракълыдыр. Белли олгъаны киби, эвель-эзельден берли халкъымызда сакъланып къалгъан эски бир адет боюнджа, эвленеджек къызнынъ анасы онъа озь Къураныны багъышлай. Анамнынъ да Къураны невбет иле онынъ анасындан, къартана исе, озь къартанасындан (баба тарафындан) къалгъан.

Дженк йылларында оларнынъ бутюн варлыкълары тамамынен Къырымда къалып кеткен. Озьлери къырымтатар халкъынен берабер Озьбекистангъа сюргюн этильгенлер. Къартанам эвленгенде, онынъ анасы ачлыкътан ве хасталыкътан кечине. Бу себептен, Мукъаддес Къуран къартанама онынъ къартанасындан кече. Къартанамнынъ Самур адлы къартанасы олгъан. О, 1897 сенеси Алушта районынынъ Корбекуль (шимди Изобильное) коюнде догъгъан. Самур къартана акъайгъа чыкъкъанда, бу Къуран онынъ къартанасындан къалгъан экен. Бойле этип, бу Къуран къарарнен не вакъыт басылгъаныны бельгилемек мумкюн, даа догърусы, тахминен XIX асырнынъ башында нешир этильген.
		Бу Къуран бизим къорантамыз ичюн пек къыйметлидир. Менимдже, о юксек муджизели кучьке маликтир. Не ичюн мен бойле деп тюшюнем? Чюнки икяемни даа да девам этеджем.
Самур къартана эвленген сонъ, Акъмесджитте яшай. Шу йыллары немселер чуфутларны ёкъ этмеге башлайлар. Къартанам ялыбойлу, дюльбер, бурну азчыкъ къамбырджа олгъан ве чуфут къадынларгъа пек ошай экен. Немселер къартанамны корип оны да ольдюрмеге истейлер. Къартанам пек къоркъа, лякин шашмаламай. Олардан бир къач дакъкъа ялварып, озь эвине тараф чапа. Андан бу Къуранны алып чыкъа. Къалтыравукъ къолларынен китапны ачып, саифелерини опип, манълайына тийдире. Немселер буны корьгенинен, онынъ чуфут къадыны олмагъаныны анълайлар.
		Мусульман олгъаны ичюн, оны сагъ къалдырып йиберелер. Бойлеликнен, бу муджизели Къуран Самур къартанамны олюмден къуртара. Мен эминим ки, бу Мукъаддес Къуран бизим къорантамызны чешит белялардан сакълар ве бахт кетирир!

Ильяс Сейтаблаев Кумюш къушакъ (2007)

"Аиле дегерликлери-2007" ярышнынъ финалистлери

Ильяс Сейтаблаев Кумюш къушакъ

Такъалы къушакъ къырымтатарларнынъ энъ севимли зийнетлеринден биридир. Къушакъларны эм эр кишилер, эм къадын-къызлар, эм балалар да такъкъанлар. Къушакълар маден, юнь, телли къумач ве къадифеден япыла тургъан. Къушакънынъ къалын негизине эксерий алларда 8 шекилинде, базыда исе, шерит я да чечек шекилинде телли сюлюклер кечирильген.

Къушакънынъ кумюш такъасы олдукъча зенгин безетиле тургъан. Такъалар чифт олып, олар тёгерек, бадем я да кобелек къанаты шекилинде олалар. Адет узьре, такъа шекилининъ негизине бири-бирини текрарлагъан эки юзюм япрагъы такъыла ве, ниает, усттен ири чечек розеткасынен пекитиле.

Нетиджеде колемли, учь къатлы йипишли композиция асыл ола ве онынъ чекиси кимерде 400 граммгъа бара.

Халкъымыз сюргюн этильген сонъ Къырымда къуюмджы усталардан ич бир адам биле къалмады. Бу санаатны тиклемек огърунда даа ильк адымлар атыла. Онынъ такъдири озь ишине сынъырсыз садыкъ олгъан бир къач иджатчынынъ къолундадыр. Теэссюф ки, бойле адамлар пек аз.

Мен кумюш къушакънынъ тарихы акъкъында икяе этмеге истейим. Бу къушакъ меним къартанамнынъ анасына аит. Онынъ ады Фатиме эди. О, Къырымнынъ дженнет дайын кошеси олгъан Судакъ районнынъ Айсерез коюнде догъгъан. Онынъ балалыкъ йыллары бу койчикте кече. Айсерез кою ве онынъ этрафы озюнинъ аджайип дюльберлигинен, къадимий девирлерден башлап

Къырымдан чокъ узакъ ерлерде де белли эди. Бу дюльбер манзаралар Фатимени та балалыкътан озюне мефтюн эте. Шунынъ ичюн койни терк этмеге истеги олмай.
Йыллар кече, Фатиме дюльбер ве корюмли къыз олып осе. Бу шайлы къызгьа Мемет бутюн барлыгьынен севда ола. Фатиме де онынъ севгисини джевапсыз къалдырмай. Оларнынъ ана-бабалары меселени анълагъан сонъ юректен севинелер ве яшларны эвлендирелер. Мемет Фатимеге джиезлик эки къушакъ багьышлай (бири алтын, экинджиси кумюштен экен). Пек муаббет яшап башлайлар.

1941 сенеси... Ватан дженкининъ ильк куньлеринде Мемет джебэге кете. Бир чокъ урушларда иштирак эте. Фатиме эки баланен бутюн къырымтатар халкънен беребер азиз ватанындан сюргюн этиле. Сюргюнлик хорлугьыны халкъынен берабер кечире ве ачлыкъ чеке. Балаларны олюмден къуртармакъ ичюн алтын къушакъны бир торбачыкъ богьдайгьа денъиштире. Бойле этип, ачлыкътан озь джанларыны къуртаралар.

Шимди кумюш къушакъ къартанамнынъ энъ къыйметли дегерлиги сайыла. Бу къушакъ екяне аилевий дегерликтир, чюнки о девирлерни ве меним эдждатларымны хатырлата. Умумен, келеджекке буюк къыймет багъышлагьан бу къартбабамнынъ къушагъы хатырамдан силинмез.

Деделеримизден къалгъан мирасны севмек ве огренмек керек. Бильмеген дегерликлерни сорап бильмемек озюмизге нисбеттен япылгъан хаинликтир. Огренген эр бир янъы эшьяларымыз бизлерни котереджек, юджельтеджектир. Мезкюр араштырмалар саесинде эшья хазинемиз зенгинлешеджек, къуванчымыз артаджакъ.

Алиме Тороз Мукъаддес китап (2007)

"Аиле дегерликлери-2007" ярышнынъ финалистлери

Алиме Тороз Мукъаддес китап Къуран - бутюн мусульманларнынъ мукъаддес китабы, диннинъ эсас менбаасыдыр. Белли олгъаны киби, Мухаммед Пейгъамбер (с.а.в.)яшагъан заманларда Къуран агъзавий шекильде олгъан. Чокъ йыллар девамында Пейгъамбер (с.а.в.) сафдашлары яваш-яваш тек о берген парчаларны эзберлей эдилер. Мухаммед Пейгъамбер (с.а.в.) вефат эткен сонь, азиз парчалары гьайып олма телюкеси пейда ола. Бу себептен, Абу Бекир(632 - 634сс.) китапнынъ парчаларыны айыры кягьытларгьа язмакъны эмир эте. Учюнджи Осман Халифи (644-656 сс.) заманында, Къуран биринджи кере айыры, екюнли эльязма китабы оларакъ азырлана. Бу китап биринджи басма Къуран деп сайыла. О замандан берли, Къураннынъ 77934 сёзлеринден ич бир сёзю джоюлмагъан.
		Мусульманлар ичюн Къуран - Алланынъ ачыкътан-ачыкъ бир нуткъы оларакъ, Мухаммед Пейгъамбер вастасынен бутюн инсанларгъа мураджаат этювидир.
Бизим дикъкъатымызны къдимий заманлардан сакъланып къалгъан - бу Къуран джельп эте. Онынъ тарихы пек меракълы ве ибретлидир. Къураннынъ саиби - бу меним севимли къартанамдыр. Бу китап къартанама къартбабасындан хатыра оларакъ къалгъан. Онынъ ады Асене Рамазан огълу экен. О, 1826 сенеси Судакъ районнынынъ Капсихор коюнде догъгъан. Бу адам пек диндар, ишкир ве мераметли олгъан. Йыллар кечкен сайын огьлан осе,етише. Вакъты кельгенде, озь къорантасыны къура. Бир огьлу олды. Онъынъ адыны Асене Халил деп къоялар. Бу огьланчыкъ ана-бабасынынъ таянчы ола. Етишкен йигит олгьанда, бабасы оны эвлендире ве Къуран багъышлай. Несильден-несильге кечип бу китап меним къартанамнынъ къолуна келип ете.

Къартанам Халилова Анифе 1932 сенеси, онынъ эдждатлары догъгъан еринде дюньягъа келе. Эвель заманларда тувгъан ерлеринден узакъкъа кетмей тургъанлар. Къартанам ерли мектепке къатнап башлай. Яшайыш энди гурьделеп башлагъанда, 1944 сенеси келип чыкъта... О маальде, къырымтатар халкъы озь ватанындан сюргюн этилир деген фикир, бир кимсенинъ акъылына биле кельмеген. Бир гуняхы бар бу халкънынъ – Юрту - дженнет, Дини - Ислям, Къаны - тюрк, Ады - татар. Къартанамнынъ такъдири, къырымтатар халкънынъ такъдири киби аджыныкълы, къарсанбалы олды. О, чешит къыйынджылыкъларнен толу омюр яшагъан. Лякин чешит хорлукъларгьа бакъмадан, ят ерлерде яшап, ачлыкъ чекип, сагь къалмасында - мукъаддес Къуран ярдымджы олгъан! Къартанам Халилова Анифе 1932 сенеси Къартанам эсли-башлы, диндар къадын ве бу куньгедже Къуранны къолундан тюшюрмей. Китапны окъуп, балаларына ве торунларына Алладан сагьлыкъ ве муаббетлик истей. Чюнки озь такъдири киби такъдир, бир кимсеге истемей. Ватанына къайтып кельген сонъ, онынъ энъ эсас арзу-истеги ерине кельди. Бир даа тувгъан юртунен къавушып, гонъюли ве юреги раат олды. Бу икяени язгъанда: «Не ичюн ана тилимизни, урф-адетлеримизни унутамыз? Динимизге сарылмаймыз» , деген бир суаль пейда олды.Бизни ярын не беклегенини айтмакъ къыйын. Ана-баба топрагъында мусафир киби яшаймыз. Пек окюнчли шей! Тарихымызны зерре къадар къорчаламакъ кере. Бугуньде-бугунь бизим несильнинъ буларгъа буюк маневий ихтияджы олгъанындан эминим.

Абдураман Халилов Акъикъатны сёйлейим (2007)

"Аиле дегерликлери - 2007" ярышнынъ финалистлери

Абдураман Халилов Акъикъатны сёйлейим

Акъикъатны сёйлейим Юрек сызлай, инълейим. Озъ - озюмни тутамай, Акъикъатны сёйлейим... Ашагъыда такъдим этильген икяени мен Алимешерфе къартанамдан эшиттим. Бу икяеде онынъ шахсий аятыны ачып, сизинъ дикъкъатынъызгъа теклиф этем. Решитова Алимешерфе Абдурешит къызы 1919 сенеси июнь айында (Алимешерфе къартананынъ сёзлеринден «кирез пишкенде») Судакъ районындаки Къоз коюнде догъды.
1935 сенеси нишанлана ве эвлене. Чокъ аджайип ве дюльбер эшьяларнен донатылгъан нишан богъчасындан тек бу енъкъапакъ ве елек къалгъан. 1944 сенеси Ватанындан сюргюн этиле. Сюргюнлик йыллары эсас агъырлыкъ къадынларгъа, ана - аптелернинъ бойнуна тюше. Къырымтатар къадынлары агъыр вазиетте, ыргъат киби чалышып, тырышып, балаларнынъ, якъынларынынъ джаныны къуртаргъанлар. Бойлеликнен, къырыматар халкъы гъайып олмагъан. Алимешерфе балаларынен берабер Озьбекистаннынъ Бекабад шеэрине тюше. Балаларыны чокъ хорлукълардан къуртармагъа тырыша, амма секиз баладан тек учю сагъ къала.Олюм, ачлыкъ, харабе, хорлукъ, къыйналув йыллары. 1950 сенеде Самаркъанд виляетининъ Каттакурган районына сойларынынъ янына кочип келе. Ачлыкъ чеккен заманларда къушакъны, билезликни ве дигер эшьяларны отьмекке алмаштыра. Бу фаджиалы адиселерини козьяшсыз хатырлап оламай эди. 1991 сенеси майыс айында Ватанына къайтып келе. Озь тувгъан коюне келип, янъыдан бош ер алып, темельден эв къурып башлай. 2006 сенеси февраль айында вефат этти.
Бу енъкъапакъкъа бакъып, онынъ анълаткъналарыны хатырлайым. Оларнынъ, атта малюм бир мана ташыгьанларыны билем. Меселя: бадем - бу яхшы яшайышны, гуль исе дюльберликни ифаделей. Ортадаки юрек шекилинде орьнек - къорантанынъ къавийлигини тасдикълай.
Мен къартанамны омюрнинъ сонъунадже унутмам ве ондан къалгъан къыйметли эшьяларны озь балаларыма теслим этерим.

четверг, 25 марта 2021 г.

Финал-2021

"АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ"-2021 ярышнфнъ финалы.

Ильк сефер ярышымыз on-line форматында олып кечти.

Crimean Tatars

"Аиле дегерликлери-2021" ярышнынъ финалистлери

Айше Салиева "Къуран- бу бизим ишанчымыз ве тарихымыз"

Айше Салиева

Къуран- бу бизим ишанчымыз ве тарихымыз

Дюньяда къоранта – бу энъ азиз, энъ мукъаддес шейдир. Бу яшайышта къоранта энъ юксек ер ала. Къоранта – бу ишанч, севги, къавийлик, яхшылыкъ, темизлик. Энъ ярыкъ ве джан юректен чыкъкъан дуйгъулар бу сёзнен багълыдыр. Кимдир келе, кимдир кете, лякин бизлер эр вакъыт, эр бир инсанны хатырымызда тутмакъ керекмиз. Бу муим меселеде бизге бизим анамыздан я да бабамыздан къалгъан бир мирас ярдым эте.

Эр бир къоранта озь омюринен яшай ве эр бир къорантанынъ озь тарихы я да озь тюсю бар.Меселя эски къутучыкъ, китап, аталарымыздан къалгъан, несильден несильге кечкен бир эйкель. Бизим къорантамызда исе озюне пек хас, аджайип бир мирас – бу пек къыйметли ве эски китап «Къуран»дыр.

Ортада Найле битам ве Айше битамы къорантасы

Мен озь ишимде Къуран акъкъында икяе этеджем. Бизим къорантада Къуран ялынъыз китап дегиль де, о – тарих, Алла – Таалягъа олгъан севгидир. Бизим Къуранымызнынъ тарихы пек меракълы. Бу Къуран несильден-несильге авушып меним къартанамдан Найле Шерфе Сеит Мустафаевагъа келип ете. Онъа исе анасы, Айше Сейт Мустафаевадан къалгъан.

Найле битам

1927 сенеси июль 15-те Багъчасарай районынынъ Дуванкой коюнде онынъ Айше Джеппар къызы догъула. Совет девири башланды… О, ачлыкъны, сюргюнликни кетирди. Дженк башланды. 1944 сенеси Айше къартанамны къорантасынен берабер ве бутюн бизим халкъымызны Къырымдан сюргюн эттилер. Бир ай къадар адамлар къара вагонларнынъ ичинде чекише, ашсыз-сувсыз олалар. Ёлда кеткен вакъытында чокъ акъылгъа кельмеген шейлер корелер. Амма эписинден зияде козь огюне эр вакъыт онынъ эки-учь яшындаки кичкене къардашчыгъы келе.

Найле битам акъайынен, Айше битам 13 яшында

Вагонда, ёлда кеткен арада о, ачлыкътан оле. Аскерлер келип оны чыкъаралар ве бом-бош чёль ичине ташлайлар. Бу яныкъкъа даянмакънынъ чареси олмай, лякин мукъаддес Къуран оларнынъ юреклерине сабыр бере. Къуран даима янларында ола.

Йыллар кече, вакъыт кете, Айше къартана да Озьбекистанда осе. Анда да Халил къартбаба ве Айше бита эвленелер. Оларны алты баласы ола. Айше къартанамны акъайгъа бергенде анасы онъа энъ къыйметли мирас, Ватандан кетирильген, сараргъан ве ипрангъан Къуранны бере. 1958 сенеси майыс экиде меним Шазие битам догъула. 1980 сенеси Шазие битам ве Энвер къартбабам эвленелер. Битам акъайгъа чыкъкъанда Айше къартанам онъа Къуранны багъышлай.

1992 сенеси Айше къартанам бутюн сой-сопынен берабер озь Ватанына къайтып келе. Айше къартанам 2005 сенеси кечине. О пек мераметли ве аджайип инсан эди. Меним хатырымда омюримнинъ сонъуна къадар къаладжакъ.

Бизим къорантамызда бу Къуран пек муим ер ала. Элимизге алгъанда ойле бир дуйгъулар сарып ала, китап насылдыр бир къадимий ве эски заманларгъа далдыра. Онынъ саифелери эскирген, чюнки бу китап къач керелер окъулгъандыр. Бу мукъаддес китап бизим динимизни сакълап къалды ве биз къорантамызнен сыгъынамыз ве ишанамыз.

Йыллар кече, адамлар къартаялар, амма тек мукъддес Къуран озь къуветини джоймай. Йыл-йылдан бу китап озь къуветини арттыра. Онынъ буюклиги, икътидарлыгъы, эмиетлиги эп буюклеше.

Мен, джан юректен ишанам ойле олса керек, келеджекте бу Къуран ойле де къол-къолгъа берильсе, несильден-несильге кечсе, бизим келеджегимиз яхшы ве гузель олур. Эр вакъыт эсимизден чыкъармамыз бу Къураннынъ меракълы тарихыны.

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2021 ярышнынъ финалистлери

Сеттарова Фериде «Къартбабамнынъ омюр тарихындан»

Сеттарова Фериде

Къартбабамнынъ омюр тарихындан

Къартбабамда пек чокъ эвельден къалгъан фоторесимлер бар. Оларнынъ арасында Аметхан Султаннынъ фоторесимлери де бар.

Зейвер дедемнинъ Муртаза агъасы Аметханнен Алупкада бир сыныфта окъугъан.

1969 с.
Амет-хан Султан Ялтада раатлыкъта.
Ватандашларнен корюшюв

1975 с.

Алупка шеэри. Амет-хан Султаннынъ

эйкелине гульдесте къоюв

Бизим къорантамызнынъ векиллери бойле эфсаневий инсаннен дост олгъанлар. Бу меним ичюн буюк гъурур!

Халкъымызнынъ къараманлары эбедий хатырамызда яшайлар!

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2021 ярышнынъ финалистлери

Семедляев Алим "Эки инсаннынъ тарихий баш язысы"

Семедляев Алим

Эки инсаннынъ тарихий баш язысы.

Анамнынъ къартбабасынынъ ве битасынынъ омюр тарихындан.

Та бала олгъанда Эдае битасы ве Амет къартбабасы Албат коюнде догъып оськенлер. Меракълысы шу ки,олар къомшу бала экенлер. Эвлерининъ арасында эки балабан сельби тереклери осе экен. Эки къорантагъа къоралары янында бир къую эди. Албат коюнинъ чевре – чети багълыкъ экен.

Амет къарбабасынынъ аилеси де бутюн омюр багъ-багъчалар асрап чалышкъанлар. Яшайышлары зенгин эди.

Эдае битасынынъ яшайышы агъырджа кечкен.30-джы сенеси бабасына «кулак» деп сюргюн этелер. Анасыны колхоз ишинден чыкъарып , ёл бою арыкъларны темизлеттиргенлер. Эдае бита мектептен кельген сонь, тютюн япракъларыны джыя экен. Ойле этип кунь корьгенлер.

1944 сене Сюрень станциясындан сюргюн этильгенлер. Бу эки къомшу Алланынъ эмиринен бир ерге тюшелер. Аккурган районы , хлоп.17совхоз.

Сол тарафта Абдулмеинов Амет къартбаба

Севимли Абдураманова Эдае бита

Бутюн балалыкъ чагъларында Эдае битаны ве Амет къартбабаны келин - киев деп, эриштирип юргенлер. Озьбекистанда бу эки яшнынъ тагъдирине буюк денъишмелер ола.

Бу эки яш эвленелер, къоранта къурып, балалы – чагъалы олып бир татлы омюр кечирелер. Омюр девамында - 5 бала , 10 торун ве 12 торунча корип 2020 сенеси 90 яшында Эдае бита кечинди. Амет къартбаба исе 2010 сенеси 80 яшында кечинди.