AİLE DEGERLİKLERİ — MİLLET DEGERLİKLERİ

"Yañı dünya" gazetası, №13(1447) 2018 s., APREL 6

AİLE DEGERLİKLERİ — MİLLET DEGERLİKLERİ

Er sene talebelerniñ baar tatiliniñ künlerinden birinde "Tuvğan tilniñ qıymeti ölçüsiz, halqnıñ maneviy baylığı bitmez-tükenmezdir" şiarı altında balalarnıñ qırımtatar tilinde icadınıñ festivali keçirilmekte. Qırım Cumhuriyeti Tasil, ilim ve yaşlıq naziri tarafından teşkilâtlandırılğan işbu yarış on beşincisidir. 

Bu sefer Aqmescitte keçken sene açılğan yañı 44-nci mektepte ötkerilgen festivalniñ maqsadı daima olğanı kibi qırımtatar tiliniñ itibarını arttırmaq, gençlerde halq­ medeniyeti ve ananelerine ürmet aşlamaq, balalarnıñ teatr ve edebiy icadınıñ inkişafına qoltutmaq oldı.
Festival üç yarıştan ibaret olıp, birincisi rahmetli şair Yu. Qandımnıñ teşebbüsinen teşkil etilgen "Qırım — menim Vatanım" mevzusında edebiy yarış, ekincisi — mektep şeñ ve zekiyler klublarınıñ (KVN) yarışı ve üçüncisi "Aile degerlikleri" yarışıdır.

"Qırım — menim Vatanım" yarışına Qırımnıñ 94 oquv müessisesinde tasil alğan 100 talebeniñ işi qabul etilip, olardan 22 icadiy iş ğalip tanıldı.
Şeñ ve zekiyler yarışında 100-den ziyade talebeni qavrap alğan 11 mektepniñ komandaları iştirak etti.
Festival teşkilâtçıları ve iştirakçilerini 44-nci mektepniñ ocaları ve talebeleri samimiy qarşılap, küçük bir kontsert de berdiler. Bayramda hayırlav sözünen çıqışta bulunğan Qırım tasil nazirliginiñ hadimi Z. Suleymanova "Qırım — menim Vatanım" yarışınıñ teşebbüsçisi Yu. Qandımnıñ ömür arqadaşı S. Qandımnen birlikte ğaliplerge diplom ve bahşışlarnı berdi. Biraz ögge ketip, şunı aytmağa isteymiz ki, yarışlarnıñ iç bir iştirakçisi mukâfatsız qalmadı.

"Aile degerlikleri" yarışında iştirak etmek içün bu yıl epsi olıp 26 talebeden arizalar keldi. Şunı qayd etmeli ki, "Közaydın" resurs merkeziniñ teşebbüsinen başlanğan "Aile degerlikleri" yarışını ta birinci konkursından başlap on bir yıldan berli "Yañı dünya" gazetası informatsion atalığı altına alıp, ğaliplerniñ işlerini öz saifelerinde derc etmekte. Bir sıra iştirakçiler endi çoqtan mektepni bitirip, aliy oquv yurtlarına kirdi, mustaqil işke başladılar. "Aile degerlikleri"niñ bir qaç kere ğalibi olğan kezlevli L. Memetova ise atta universitetten soñ­ gazetamızda çalıştı.

On bir yıl devamında yarış iştirakçileri toplağan malümat, taqdim ettigi aileviy degerliklerden özüne has bir virtual müzey meydanğa keldi. Yarışta kösterilgen Quran, quşaq ve ilvanlar, anter ve yeñ qapaqları, evciyar ve maramalar, savut-sabalar jüri eyyetinde bulunğan müzey hadimlerini bile ayrette qaldıra. Yarışnıñ emiyeti çoq ceettten müim. Yarışqa işini avale etken iştirakçiden bu işni ana tilinde, mültimedia vastalarından qullanğanı alda taqdim etmesi talap oluna. Yarış qaidelerine köre finalğa çıqqan 18 iştirakçi üç nominatsiya — "Köyümniñ tarihı", "Qartanamnıñ sandığı", "Aileviy fotoalbomlardaki resimler" boyunca küç sınaş­tılar. Bazı balalar yarışta endi bir qaç kere iştirak etip, yıldan-yıl­ğa işleriniñ seviyesini yükselteler. Tabiiy ki, bunda talebelerge öz işlerini azırlamağa yardım etken ocalarnıñ issesi büyük. Saq şeeri "F. Stepanov adına mektep-litseyiniñ oca­sı Z. Rustemova, Aqmescitteki 23-nci mektepniñ oca­sı S. İsmailova, Aqmes­citteki 10-ncı gimnaziyanıñ ocası Ş. Lümanovanıñ adları ayrıca qayd etilmege lâyıq­tır.

Bu yılı "Yañı dünya" gazetasınıñ 100 yıllığına bağışlanğan yarış cedveline adları kirsetilgen 18 iştirakçiden dörtü çeşit sebeplerden ötrü kelip olamağan. 14 işniñ epsi özcesine qıymetli, lâkin er bir yarışta olğanı kibi yahşılardan yahşısı seçile. Aman-aman üç saat devam etken yarış neticesinde KRİPPO hadimi N. Aşurova, İ. Gasprinskiy adına cumhuriyet qırımtatar kütüphanesiniñ hadimi E. Veliyeva, Qırımtatar tarihiy-medeniy asabalıq­ müzeyiniñ hadimi A. Memetova ve gazetamıznıñ baş muarriri Z. Bekirovadan ibaret jüri eyyetiniñ qızğın muzakereler soñunda alğan qararına köre İçki rayonı Savurçı (Zavetnoye) köyüniñ Krımskih partizan adına orta mektepniñ 10-ncı sınıf talebesi Z. Bapayeva, Bağçasaraydaki 5-nci mektepniñ 8-A sınıf talebesi M. Dudakova ve Saqtaki F. Stepanov adına mektep-litseyniñ 5-V sınıf talebesi V. Bazarovanıñ işleri 1-nci yerge lâyıq körüldiler.

Yarış iştirakçileriniñ er birine Qırım Tasil nazirligi adından diplomlar ve "Hazine" tükânından alınğan qıymetli bahşışlar berildi. Evel ilân etilgeni kibi, yarış iştirakçileriniñ epsiniñ işleri gazeta saifelerinde derc olunacaq.

Февзи Афизе Али уста сюлялемизнинъ тамырлары Ай-Серез

Февзи Афизе

Али уста сюлялемизнинъ тамырлары Ай-Серез

презентацияны сейир этмек

Джелилова Алие Алим – Къырым йигити

Джелилова Алие

Алим – Къырым йигити

презентацияны сейир этмек

Эмирова Зарема Кечмишсиз келеджегимиз олмаз

Эмирова Зарема

Кечмишсиз келеджегимиз олмаз

презентацияны сейир этмек

Аблялимова Нурие 

Къоранта амайылы

Бизим аилемизде чокъ йыллар девамында пек эски амайыл бар. 
О амайылнынъ ичинде кичик къоран къара токъумагъа сармалангъан устюнден даа йылан сахтиянынен тикильген. О меним къартанамнынъ анасындан сакъланып къалгъан амайл.
Чокъ йыллар девамында бу амайыл къорантамызнынъ дегерлиги эди.

Эвель адет оларакъ къорандан бир сурасыны, меселя “айатуль курси” къягыткъа кочюрип ала эдилер. Сонъра шу къыгъытны учькошеге буклеп, къара токъумагъа айландыра эдилер. Шу амайылны сонъра озь устюнде алып юре эдилер.

Битамнынъ анасында да бойле амайыл олгъан, амма шу амайылны ичинде толу кичик къоран китапчыгъы къара токъумагъа айландырылгъан.
Ондан гъайры шу амайылны ичинде да Озьбекистанда бельки къошумджа озю буюк къартанам озь къолунен язгъан Къорандан суреси ве бир саифе айры суре (о сайфеде да озьбек тилинде язылгъан терджимеси де корюне)къошкъандыр.

Битама Аблялимова Гульбаргъа бу амайыл онынъ анасындан сакъланып къалгъан, манъа анасынынъ омюри акъкъында чешит-тюрлю вакъиалар акъкъында икяе этти. Оларнен сизлер иле пайлашмакъ истейим.
Видео субетимизге давет этем.

  

Къорантамызнынъ такъдири бутюн халкъымызнынъ такъдири киби фаджиалыдыр, чюнки олар да сюргюнликнинъ агъыр куньлерини озь башындан кечирдилер.

Шимди о Къуран бизнинъ эвимизде сакъланып тура. О Къуран бизни беля къазалардан асрай. Мен бильгениме коре бу кичик Къуран амайыл оларакъпек чокъ шейлерни башындан кечирди, пек чокъ вакъиаларнынъ шааты.

Аиле дегерликлери мен беллесем эр бир къорантада бардыр. Эр бир сакъланып къалгъан дегерлик – бу аилени,халкъымызнынъ айрылмаз бир тарихы,медениети эсасен айырылмаз бир къысмыдыр. Бизим къорантамыз ойле бир дегерликни пек мукъайтнен сакълагъаны ичюн мен гъурурланам.


__________________________________________________

презентацияны сейир этмек

Джемилова Зейнеб Къартанамнынъ Къораны

Джемилова Зейнеб

Къартанамнынъ Къораны

Яшайыш ойле тизильген ки, инсанлар келеджекке бакъып арзу умютлери келеджекнен багъланып, ве, кечкен шейлерни акъылына кетирелер. Амма кечкен шейлерни хатыра этсек къальбимизге аджджы бибер сепкен даим аджыта. О вакъиялар бизлерни эр вакъыт титреттире.


Бизим бита ве къартбабаларымыздан пек чокъ аиле дегерликлер шимдики
куньлеримизгеде етип кельди: бу весикъалар, эски карточкалар, ачыкъ мектюплер ве эски китаплар.

Бир кунь анам долаптан сарарып эскирген бир китапны чыкъарды. «Бу Къоран бизим айлемизнинь дегерликлери» - деди анам. «Бу Къоран тап бизим къартбабамызны эди» - ве манъа бир тарихий, аджыныкълы ияке айтып берди. Бугунь мен сизге озь къорантамда булунгъан вакъиялар акъкъында айтмагъа истейим. Бу икяе бизим къорантамызнынъ мукъаддесаты акъкъындадыр.

Бу вакъия къырымтатар халкъыны 1944 сенеси Ватанындан сюргюн этильгенинен багълыдыр. Меним къартанамнынъ анасы Зейнеб ве къартанамнынъ бабасы Мемет Ялтанынъ этрафындаки Лемена деген коюнде яшай эдилер. 

Ёлгъа олар къыйметли шейни алгъанлар – бу къоранта мукъаддеси - Къоран. Бу Къоран меним къартанамнынъ бабасына онынъ бабасы берген. 

Картбабам айткъан боноджа бутюн кой джаяв вокзалгъа чыкъты, сонъ адамларны юк вагонларгъа минмеге меджбур эттилер (эвель бу вагонларда айванларны ташый эдилер) . 





Бир шейни анъламайып халкъ къалтырап агълай эди. Базылары балаларны джойгъанлар. Сонъунда бала Уралгъа, анасы исе Орта Асиягъа. Вагоннынъ ичинде исе деметлер булуна эдилер. Адам чокълугъындан вагон ичинде пек сыджакъ эди, халкъ чешит тюрлю юкъунчлы хасталыкъларнен хасталанып оле эди. Олюлерни исе трен токътав ерлеринде къалдыра эдилер.

1944 сенеси июнь айында поезд Озьбекистангъа кельди. Бутюн адамларны койлернинъ биринде къалдыргъанлар.
Озьбеклернингъ чокъусы сюргюн этильген халкъкъа ярдым этмеге башлады.
О койнинъ реиси къырымтатарларгъа ер айырып яшамагъа имкян берди.

Къартанамнынъ бабасы къол къавуштырып отурмады, кельгенмен онъа берильген ерге толе къазмагъа башлады. Сонъ гедже-куньдюз чалышып, себзе осьтюрип, озь къорантасыны бакъа эди. Бу къолай дегиль эди, чюнки къартанамнынъ бабасы физика ве математика оджасы эди.

Меним къартбабам сюргюнликте, олгъанда бутюн дуйгъулары, арзулары Ватанынен багълы ола эди. Эр Алланынъ берген куню бу Къоранны ачып Аллахтан озь Ватанына къайтмасына ялвара-ялвара дува эткен экен.

Амма къорантамыз озь Ватанына тек 1992 сенеси къайтты. Къартанамнынъ анасы озь балаларнен кучюк бир юкнен мында кочьти. Къорантамызнынъ энъ муим кетирген шейлеринден бирден- бир мукъаддес – Къоран, оны къартанамнынъ бабасы озь торунларына васиет эткен эди. Бу Къоран бизим эвимизде энъ къыйметли ерини ала. О, несильден несиль кече.

Къартанамнынъ бабасы озь тувгъан ерлерини корип оламады, анасы исе бу дакъкъаны беклеп, озь Ватанына келеп вефат этти.

Шимди де Къораннынъ вакъыттан сараргъан саифелерни бакъып, союмнинъ тарихыны хатырлап анълайым.

______________________________________________

презентацияны скйир этмек

Люманова Мерьем Уркуста кою тарихындан левхалар

Люманова Мерьем

Уркуста кою тарихындан левхалар

презентацияны сейир этмек

Гемеджи Осман Тувакъ коюнинъ фаджиасы къорантамнынъ хатырасында

Гемеджи Осман


Тувакъ коюнинъ фаджиасы къорантамнынъ хатырасында

презентацияны сейир этмек

Базарова Весиле Залымлыкъкъа къаршы баш эгмеген магърур халкъым

Базарова Весиле

Залымлыкъкъа къаршы баш эгмеген магърур халкъым

Чокъракънынъ буллюр суву топракънынъ астындан чешит маниалардан кечип ер устюне чыкъа ве инсангъа омюр бере. Къырымтатар халкъы да озь тарихынынъ мешакъатлы елларындан кечип асырлар бою сакъланып келе. Мен де аиле тарихымызны беян этмеге къартанама мураджат эттим.

-Торунчыгъым, миллетимиз пек агъыр куньлер корьген, инсан таш олса да ирийджек.

Мен санъа анамнынъ бабасы Яя-Аджи къартбабамнынъ къорантасы акъкъында икяе этмеге истейим. Къартбабам къорантада учь агъа-къардаш экенлер: Эмир-Амет, Сеит-Ислям ве Яя-Аджи къартбабам. Олар Кезлев виляети Къаймачинский сельсоветининъ Бай-Болат коюнде яшагъанлар.

Койлерининъ ады Болат деген барлыкълы адамнынъ хатырасына къоюлгъан. О адам койде къую къаздыргъан, ёллар ясаткъан, мухтадж адамларгъа даима ярдым къолуны узаткъан. Койнинъ башы олгъан. Яя -Аджи къартбабам кой молласы олгъан. Агъа-къардашлар эвленип шу койде яшагъанлар.

Сеит-Ислямнинъ къорантасы 5джандан ибарет эди: апайы Эмине, къызлары Эльме, Хатидже ве Эдае. Эдае татам 1929 сенеси март он беште дюньягъа кельген. О 3 яшында олгъанда анадан оксюз къала. Бабасы эвлене ве татам огий ана элинде къала. О вакъыт нишанлы олгъан Эльме татам Кезлев виляетининъ Къыркъчолпан коюне акъайгъа чыкъа.

1929 сенеси Къырым койлеринде раскулачивание башлай. Эки агъа -къардашнынъ мал мул-мулькуны машиналаргъа юклеп, контор тарафкъа алып кетелер, озьлерини Новосибирскке ёллайлар. Къоранталары Аллах ёлуна къалалар. Алты айдан сонъ Яя-Аджи къартбабама Новосибирсктен Сеит-Ислямдан мектюп келе:"Агъам, меним балаларыма козь-къулакъ олунъ, огей аналары оларны даркъатып йибермесин. Мен, къысмет олса, къайтарым". Яя-аджи къартбабам кечинген. Чокъкъа бармадан, Новосибирсктен даа бир мектюп келе. Эки агъа-къардаш 9 кунь ичинде джан бергенлер. Аллахнынъ рахметинде олсунлар.

1941 сенеси Эльме татамнынъ акъайыны дженкке алалар. Але бу куньгедже олюси-тириси акъкъында хабер ёкъ.

1944 сенеси майыс 18 халкъымызнынъ башына кельген фаджиа ер титретип, ичимизден алевлетип якъты. Эпимизни мал-мульктен, эвлеримизден айырдылар. 15-20 дакъкъа ичинде тёшеклерден тургъуздылар, тюфеклернен къоркъузып, атып-тутып тышарыгъа чыкъардылар. Къую янында топлап, ашсыз-сувзыз тутып, къаранлыкъ тюшкенде машиналаргъа юкледилер ве Кезлев демир ёлуна кетирип мал ташыгъан вагонларына юкледилер. Поезд ичинде отурмагъа дегиль, турмагъа биле ер ёкъ эди. Къартлар дува окъуй, бала-чагъа агълай, эр кез : "Сув",- деп къычыра. О къара куньлерни тасвир этмеге мумкюн дегиль. Вагон ичинде джан берген инсанлар, къартлар ве балаларнынъ дешетли агълавлары. Станцияларда поезд копчеклери тюбюнде къалгъан инсанлар олды. 

Эдае татам шу куньлерни бойле хатырлай:"Ашсыз-сувсыз бизни 20-25 кунь дегенде Мирзачель -голодная степь деген ерге кетирип тюшюрдилер. Памукъ тарлалары янында пенджересиз, къапусыз, тобан тешельген баракъларгъа ерлештирдилер. Мысырбогъдай япракъларыны чувалларгъа толдурып тешек, ястыкъ япа эдик. Къарт-яш саба танъдан акъшам къаранлыгъынадже памукъ тарлаларында чалыштыкъ. Ягъмур ягъгъанда яшагъан ерлеримиз сув ичинде къала эди".

Бир кунь памукъ тарласындан къайткъанда, кучьлю ягъмур ягъа, чамурдан аякъларыны зорнен котерип аламай, Хатидже татасы: "Кадам мени тут",- деп къолуна таяна ве шу ерде йыкъылып джан теслим эте. Эдае татам, огий анасы, Эльме татасы, онынъ эки баласы (Кезлев виляетининъ Къыркъчолпан коюнден) ве онынъ къайнанасы Аджимелек берабер яшай эдилер. Ачлыкъ, ашамагъа шей ёкъ. 

Эдае татамнынъ огий анасы алтын сыргъаларыны, брош, йипишли къушакъны алып Кончи базарына кете. Елда къаршысына бир къач адам чыкъып элиндеки шейлерни котеклеп алалар. Аналары агълай-агълай эвине къайта. Шу куню геджеси огий анасы кечине. Ачлыкъ белясындан баласыны къуртармакъ ичюн Эльме татасы Сеит огълуны детдомгъа бере. Эки куньден сонъ огълуны корьмеге барса, олюсини чыкъарып берелер. Агълай-агълай эвге кельсе, къызы Гульнара эльчиклерини тепеге котерип: "мамай-мамай",- деп, козьлерини юма. Эки баласыны тачкагъа къойып сув янында озь эллеринен мезар къазып коме. Эвине киралмай, азбарда, терек тюбюнде агълай-агълай эсини джойып ята. 

Гедже ушип уяна. Эвге кирсе агъыр яткъан къайнанасы: "Къызым, мени де сув янында комерсин, зыбынымнен берабер",- деп аяйта ве чокъкъа бармай джан бере. Къайнанасыны тачканен сув янына алып барса, балаларнынъ мезарындан из биле къалмагъан. Шакаллар мезарны тегизлеп ташлагъанлар. Такъатсызлангъан къадын не япсын, мезар къазып къайнанасыны да коме. Энди агъламагъа козюнде яш да къалмагъан. Шашкъан ана, гъарип, сюйрелип эвине келе. Кореджек куню бар экен, яваш-яваш озюне келе, аякъкъа тура. Шу вакъытта Ташкент текстильфабрикасына вербовка япа экенлер. Эльме татам да язылып чалышмагъа кете. "Текаран ишлеп, Эдаени де яныма алырым", -деп тюшюне. Лякин алып оламай, комендатура йибермей. Чокъкъа бармай, Эльме татам кечине.

1960 сенеси Эдае татам Мамбет деген адамгъа акъайгъа бара. Олар учь эвлят корелер: Мустафа, Муждаба ве Эшреф. Эдае татам энди 89 яшында. Ана-Ватан топрагъында 31 сене яшамагъа къысмет олды. Энди 7 торуны олды, 1 торундан торун. Эписи татлы-муаббет яшайлар. 

Шукюр, сагъ селяметмиз, бири-биримизге барып келемиз.

Ольгенлерге Аллах рахмет эйлесин, къалгъанларгъа сагълыкъ-селяметлик, узун, татлы омюр берсин.

Аллах Тааля бойле куньлерни душманымызгъа биле косьтермесин. Дженнет топрагъымызнынъ чокъракълары дерья-денъиз олсун, топрагъымыз берекетке толсун. Миллетимизге Ана-Ватанымызнынъ саиби олмагъа къысмет этсин. 

-Аминь, битачыгъым.

Абдурефиева Эмине Улу-сала - фаджиалы вакъианынъ шааты

Абдурефиева Эмине

Улу-сала - фаджиалы вакъианынъ шааты

Улу-Саланынъ садыкъ сакъчысы «Асма къую»



Меним адымдыр –къырымлы,

Догъгъан ерим гузель, намлы.

Бу ерлерге эдждатларым

Чокъ асырлар айткъан – Къырым.


Джаным-гонълюм шу Къырымда,

Онынъ ташы-топрагъында,

Буллюр киби авасында,

Ешиль-мавы дагъларында.


Юксек дагълар, къырлы дияр,

Къырым халкъым севип саяр,

Ана-Юртум, озь Ватаным,

Багъышлады оны Танърым.


«Къырым – тарихий Ватанымыз»
Ибраим Сеитабла.

Бизим Ватанымызда(нынъ) чокъ аджайип ерлер бар. Олардан бириси ешиль дагълар арасында ерлешкен, Къачы озеннинъ боюнда энъ сонъки койлерден бири Улу-Сала коюдыр. Онынъ ады «Улу» дегени буюк, «Сала» исе тараф. 
Ильк сефер койнинъ тарихий адыны 1652 сенеси тарир джедвельде раст келе. Амма койнинъ энъ къарт сакинлерден бири бу Асма къуюдыр.

 Оны 400 йыл эвельси улу-салалылар койнинъ меркезинде терен къую къаздылар. Ондан да гъайры койнинъ дагълыкъ тарафындан даа 4 къуюсы бар экен. Асылында, мусульманлар ичюн чокъракъ козюни ачмакъ, къую къазмакъ, чешмелер ясамакъ буюк севаптыр. 

Иште, бу къуюнынъ четинде чаталгъа юксек агъач илинген, онынъ уджуна къалын йип байлангъан, дигер уджуна исе бир балабан таш асылып тургъан экен, онынъ ичюн къуюнынъ ады да «Асма къую» къоюлгъан. Бу къуюдан чыкъкъан суву буллюр киби темиз, буз киби салкъын, леззети исе зем-зем сувуна бенъзеп келе эди. Койнинъ эалиси Асма къуюдан сув ичмеге пек севе экен, атта мубарек рамазан айында агъыз ачмакъ ичюн мындан сув алып тургъанлар. Ёлджулар да токътап илле сув иче, атларны да сувара экенлер.

Асырлар, йыллар кече, къую исе бираз денъише, санки койнинъ сакъчысы, кене ёл кенарында тура, омюр бою нидже-нидже аяттаки адиселер коре, Улу-Саланен эм къувана, гъурурлана, эм де чокъ-чокъ кедерлер, фаджиалар чеке.

Мында чокъ асырлар огде аят зевкъны алды, мейва багъчалары гуя чечек ачып, номай шыра емиш берип турды, тютюн тарлаларда, багъ-багъчаларда, яйлаларда иш къайнады… Багъчалар десенъ, багъча деген ады бар: кандиль синап, къара синап, сары синап, размарин, бумазин, челеби алма, шафран, я армутларнынъ 15 тюрю, киразларнынъ де чокъ тюрю бар экен. Бу тереклер тонна-тонна мейва берип турды. Тютюн десенъ, биринджи сорт тютюни экен. Оны мукъайтлыкънен джыя, къурута эдилер, сонъра чет мемелекетке сатыла эди.

Эвель-эзельден къартлар акъыл идрагъы иле яшларнен пайлашты, яшлар ашкъ нагъмелер сачып юрьди, бала-чагъа зевкълы сеслернен койни шенълендирди. Хыдырлезде, дервизаларда шенъ тюркюлер янъгъырай, оюнлар тёшеле. Мында намлы чалгъыджылар хайтармалар, гузель авалар чала. Софраларда да кобетелер, янтыкъ, бурмалар, локъумлар, къурабьелер, шекер къыйыкъ толу эди. Не къадар зевкъ, не къадар шенъ муити эди.

Койде озь дегирмени, мектеби, джамилери, тюкянлары, беш къую бар эди. Улу-Саланынъ кой сакини татлы-муаббет, саде, тербиели, эмексевер бель букмейип чалышкъан бир кой экен. 

Койнинъ чобаны Смаил агъа эди. О, къавалнен кедерли эзгилерни чалып, малларны, къойларны яйлагъа айдап, отлата эди. Къоянларны бестирген Сеитягъя агъа экен. Къоян терилерни ишлетип къышлыкъ тонларны тике экенлер. Койнинъ тикиджи Риана ханум, сакъат олса да, озь ёргъанларынен намлы экен. Койнинъ реиси Мемет Бараш экен...

Дюнья копчеги айлангъан киби, аят та олып тургъан адиселер иле денъише. Шенъ, раат омюр, апансыздан, ич бекленмеген, эм де кимсени аджымагъан Улу Ватан дженкине чевириле. Бир арада къуванч, бахт, гузеллик сёзлери ёкъ олды… Олюм… Ёкъсузлыкъ… Къоркъу… Хорлукъ укюмсюрди… Асма къую да эписини козете.

1941 сенеси дженк башланды. Эр бир эвден джебеге нидже баба-огъуллар кетти.

Лемсе ордусы Къырымны запт этип койлерни яваш-яваш къолуна ала. Улу-Салагъа олар айны сенеде кузьде кирелер. Яш огъланлар, осмюрлер, гизли оларакъ, къолуна силя алып, дагъларда олгъан партизанларгъа ярдым этип тургъанлар. Аш, сув, сыджакъ урба, малюмат… не керек олса, чаре тапып партизанларгъа койлюлер ярдымыны косьтере, къол тута эдилер. Къартлар, апайлар, бала-чагъа эр кунь кедерини Асма къуюгъа тёке эдилер.

Октябрь 1943 сенеси Къырымда гитлерджилернинъ алы къыйын олды. Къызыл Орду Сивашнынъ ве Днепрнинъ чёллерине ерлешти. Бу вазиет Къырым ярым ададан лемсе-урумларнынъ ордусы эсас Вермахт кучюнден кесип айырылды. 17-нджи лемсе ордусы темини тек авадан я да денъизден кельмеси мумкюн экен.

Шу арада партизанларнынъ ишлери юкъарыгъа кетти. Дагъларнынъ этрафында олгъан койлюлер оларгъа даа зияде ярдым этмеге тырыштылар, чокъусы исе партизанлыкъкъа хызметке кечтилер, олардан бирилери: Рустем Бекиров, Рустем Чолаков, Амет Меметов, Мемет Барашев, Асан Чобанов, Муса Чулаков, Ваджип Ибрагимов…

Бу вазиетте булунгъан лемсе «Дженюбий» ордусынынъ ёлбашчысы фельдмаршал Эвальд фон Клейст 17-нджи ордунынъ ёлбашчыгъа Эрвин Йёнеке огюнде Къырымнынъ партизанлыкъ ёнелишке къаршы куреш этмеге, оларны ёкъ этмеге меселе къоя.

Лемсе ордусы бу кучьлю багъыны корип ачувланалар, узьмеге тырышалар, партизанларгъа феда кетирмеге, халкъынынъ мал-мулькюни, тютюнни озь къолуна алмагъа, реквизиция япмагъа тырышалар. Бойлеликнен, эсас вазифелери партизанларнынъ ичтимаий темелини зайыфлаштырмакъ эди. Буларны эда этмек ичюн дагълар этрафында ерлешкен койлерни «Олюм зонаны яратув» план-операция тюшюнип чыкъарылды.

Бу «Олюм зонаны яратув» план-операция 1943 сене 4-юнджи декабрь куню башланды.

4-7 декабрь куньлери Бешуй, Саблы, Буюк-Янкой, Пайлары, Терскунду, Тавель, Эки таш койлерни дюнья юзюнден сильдилер. Айнынъ экинджи ярысына Къача озен боюнда ершкен койлернинъ невбети кельди. Пычкъы, Биюк Озенбаш, Кучук Озенбаш, Стиля, Авджы кой, Бия Сала, Шура, Къоуш, Улу-Сала даа бир сыра джеза экспедициялар башланды.

1943 сенеси 17 декабрь куню Татаркой янында 5 танк ве 5 бронемашина, зенит артиллерия ве денъиз пехота иле къуршун атышма олды. Партизанлар бу атышманы токътап кери къайтмагъа меджбур эдилер. Бойлеликнен, лемселер Улу-Салагъа кирдилер ве дагънынъ тарафында бир чукъур къазып, бу урушта эляк олгъанларыны комьдилер. Кой халкъыны топлап, атмагъа истедилер, амма оларнынъ сайысы чокъ олмагъан себебинден къайттылар.

Олар кеткен сонъ партизанлар дагъдан тюшип, койлюлерни къуртатрмакъ ичюн, оларгъа эвлерни терк этмеге хабер берелер. Кетмеге чарелерни тапкъан адамлар тез-тез топланып дагъгъа, партизанлар олгъан ерге, кеттилер. Эписи дагъгъа кетеджекте Асма къую янында токътап эляллыкъ сорады. Не япсын заваллы къую… кене козьнинъ огюнде о къадар кедер, хорлукъ коре… козьяш тёкип оларны озгъара.

Авасы къуджур, къара булутлар кокни къаплады, индже-индже къар ягъа. Эписи къоранталарнен сыра-сыра тар ёлчыкънен дагъ ичине кире, узакътан бакъсанъ, санки тереклер артындан сине (ирип кире). Ахтем ве Зибиде Хаялилер де озь къорантасыны къуртармакъ ичюн дагъгъа кетелер. Аилеси балабан олгъаны ичюн аналары ве Мерзие келинлери фурунче 11 дане отмьк пишире эдилер, амма мубареклер анда да къалды, чюнки партизанлыкъкъа чокъ ярдым корьсеткен огъуллары лемселер якъынлашкъанларыны хабер бердилер. Бу отьмеклер Шукри Ахтемнинъ хатиресинде бутюн омюрге къалгъан.

Дагъда яшамасы пек къыйын… аш, сув тапмакъ, геджелернен сувукъта юкъламакъ, амма джан татлы, эписинден къыйметлидир… Я дагъгъа кетмеге чаре тапмагъанлар, озь кучюне ишанмагъанлар?! Бичаре къартлар, къадынлар, балалар… эки юзден зияде адам… Оларнынъ алы не оладжакъ? Оларгъа такъдир нени азырлады? Эписи азраильден хабер алгъан киби, юреклери чыракъ дайын липильдей, сонъки нефес алгъан киби дуялар.

1943 сенеси 19 декабрь куню гитлерджилер Улу-Салагъа джезаламакъ вазифенен бу «Олюм зона яратув» меселе иле къайттылар. Эр бир эвге кирип, койнинъ мал-мулькюни, айванларны, тютюн, мейваларны реквизиция яптылар. Сонъ исе къалгъан бичаре адамларны къолларны, аякъларны багълап, эвлерни чевре-четини бензин тёкип, якътылар… къачмагъа тырышкъанларны аман о ерде куршун аткъанлар…

Сабагъа якъын гитлирджилер алевли койни терк эттилер. Бойлеликнен, Къача озеннинъ боюнда олгъан бутюн койлер кульге чевирильди, нидже халкъ якъылды. Улу-Сала кою исе эписинден зияде джеза чекти. Бу койнинъ якъылгъан адамларнынъ сайысы 215 адамдан зияде олды. Бу реквизицияларнынъ нетиджеси исе 21,5 тонна тютюн, 20 тонна алма, 40 тувар, 80 къой ве эчкилер, 7 ат. Амма «Олюм зона»нынъ операция истеген киби чыкъмады. Оларгъа ярамай ёллар, къарлы, боранлы авалар, эм де партизанлар чокъ кедер этти.

Кой патыр-патыр бутюн гедже алевленди. Янып тургъан эвлеринден чыкъкъан аджыныкълы сеслер дагъдаки койлюлери айдын эшите эдилер. Эписи бу фаджианы узакътан корип дувалар окъуй, агълай, инълей, ичинднен янып кюе, къуртараджакъ ола, амма чаре олмагъан…

Койнинъ садыкъ бекчиси, Асма къую, озь буллюр сувунынъ сонъки тамчыны аджымаз эди. Къана бириси кечсе эди? Лякин ич кимсе янында ёкъ…

Танъ атты. Атеш сёнмеге башлай, аджыныкълы, кийик сеслер де сёнген, лемсе сёзлери де энди эшитильмей… Тюшмеге мумкюн.

Биринджи тюшкенлери 4-5 осьмюрлер: Февзи Бараш, Нуридин Османов, Амет Меметов, Сетмер Мантар эди. Олар инсан юреги чыдалмайджакъ манзараны корелер: койнинъ 102 эвлеринден тек 8 эви къалды, эвлер арасында 11 къуршун атылгъан инсанларнынъ джесетлери ёл устюнде ята, олардан бириси юклю бир къадын, бельки, о онынъ сонъки умюти эди… Эр бири озь эвине чапты. Якъылгъан эвлерде исе чокъ танылмайджакъ джесетлер… Бир арада Мантар Сетмер эписини озь эвининъ янына чагъырды. Умер Ментаирнинъ эви янында бир де бир ягълар акъып тура экен, чюнки онынъ эвинде энъ чокъ адам топладылар. Магъазда 20-ге якъын балачыкълар, усттеки къатта исе буюклер эди. Бу якъылгъан инсанлардан чыкъкъан ягълар экен. Шу арада партизан отряды кельди. Янгъан эвнинъ ичине кирдилер. Бу джесетлер чокъ танылмаз эди… адамлар атеште къавурылдылар, ирип кеттилер… базылардан исе тек кемик къалды… базылары исе урбадан, сачындан бири бирине япышты… амма кимерси озь сойларны танып олды, эльбетте, бир де бир эшья иле. Меселя, Ибраим Кадыровнынъ къартбабасы, анасы ве бабасы. Къартбабалары Нафе Умер огълу бир аягъы агъачтан экен, ондан тек аякъны агъач протезнен багълагъан демир къармакъ къалды. Ана-бабалары Райме ве Сулейман бири-бирини къучакълап яндылар. Раймени къырмызы чызмаларнынъ парчалардан таныдылар, бабасынынъ быджагъы ичинде исе, бир муджизе киби, фотосурети къалды. Бу фаджиада эляк олгъан джесетлерни энди азыр чукъургъа комьдилер. Амма бу иш къолай чыкъмады, чюнки джесетлер къолнен алынмаз эди, бир носилка тапып сенекнен 3-4 адамларнынъ кемиклерни юклеп ташымагъа керек олды. Башкъа чаре ёкъ экен.

Корьгенлернинъ хатиресинден олюлернинъ бир, толу олмагъан олса да, джедвель тизильген:

Эмирсале Асан – 74 яшындаАширов Эмирсале – 63яшындаНафе Умер – 73 яшындаАшиме Нафе – 64 яшындаФатиме Смаил – 18 яшындаАлиме Халил – 15 яшындаГульсюм Халил – 15 яшындаХати Халил – 14 яшындаГули Халил – 8 яшында
Газы Осман – 38 яшындаЭсма Абибулла – 24 яшындаМуса Абибулла – 11 яшындаЛиля Аибулла – 5 яшында Диляра Абибулла - 3 яшындаЭнвер Абибулла – 1 яшындаСулейман Мустафа – 64 яшындаРаиме Сулейман – 54 яшындаЭфтаде Мухтерем – 7 яшындаМустафа Осман – 69 яшындаЗейтулла Мустафа – 44 яшындаАбдулмеин Мустафа – 59 яшындаКонстантин Шаши – 74 яшындаХатидже Фезла – 79 яшындаЭмине Абдулла – 69 яшындаНазифе Мустафа – 66 яшындаСефершаев Ниметулла – 64 яшындаСагъыр Кубедин – 64 яшындаОсманов Аблямит – 25 яшындаАбибуллаев Мемет – 15 яшындаГаниев Абдулмеин – 59 яшындаОсманов Риза – 5 яшында …

Джанларыны Аллаh рахмет эйлисин!

Асма къую бойле фаджиа озь узун омюри иле хатырламай. О къадар балабан дженазени ильк сефер коре. Дженк… не къадар къабаатсыз олюмлер… не къадар къырылгъан такъдирлер… не къадар адалетсизлик…

Койлюлер дженазе къылып, дагъгъа котерильдилер, чюнки эм къайтмагъа ер ёкъ, эм хавфлы… лемселер къайта билир.

Партизанлар иле 3-4 ай даа яшайлар. Невбет иле яваш-яваш койге тюшип, магъазларда къалгъан ашайт малларны ташыдылар, чюнки дагъда ашамакъ ичюн бир шей ёкъ. Базылары озь малларыны да алдылар. Буюклер партизанлар берген вазифелерни де беджере эдилер.

Тезден лемселер дагъларны копеклернен кезип облава кечирмеге башлайлар. Чокъусыны тута эдилер, концлагерьге алып, Алманиягъа ёллай эдилер.

Амма чокъкъа бармайып даа бир фаджиа корелер… 1944 сенеси 18 майыс куню… Сюргюнлик… Къырымны алман ордудан къуртаргъан, бошаткъан заманда, бутюн къырымтатар халкъына совет укюмети «саткъын» деди. Не дженкте олгъан баба-огъулларына бакътылар, не партизанлыкъкъа хызмет эткенине бакътылар, не де къараман олгъанына бакътылар… Эписини айван вагонларгъа юклеп, Орта Асия, Уралгъа ёлладылар. Ах, насыл адалетсизлик, бизим халкъымыз аля даа джебеде озь джаныны феда эткенлери чокъ. Олар, заваллылар, къайда къайтаджакъларыны, къоранталары къайда олгъаны асыл бильмейлер.

Асма къую эписинен сагълыкълашты, амма олардан «къайтыладжакъ» сёзюни алды. Чокъ йыллар бекледи…

Сюргюнликте комендант режими, хорлукъ, ачлыкъ… Халкъымыз кене озь сайысыны джоя, амма бу бизлерни даа кучьлю этти. Биз аякъкъа турдыкъ, «Ленин байрагъы» газета иле, «Хайтарма» ансамбль иле медениетимизни котердик, миллий арекет иле умютни джоймадыкъ, гедже-куньдюз дува окъуп «Ватан! Къырым!» сёзнен яшадыкъ, балаларгъа, торунларгъа озь юртуна севги ашладыкъ. «Тама тама голь олур», айткъанлары зая дегиль. Озь Ватангъа къайтмагъа акълары олмагъан халкъымыз 45 йылдан сонъ ёл ачылды… Эвлерни сатып, раат бол яшайышны къалдырып, къырмыскъа киби эписи ана-топрагъына къайтмагъа тырышты. Кене хорлукълар, адалетсизликлер… Лякин кучьлю халкъым янъыдан эвлер къурып аякъкъа турды. Яшайышымыз даа ёлунда олмаса да, кене гъайрыдан китапхане, музей, миллий театр, институт, миллий мектеплер ачмагъа, газета басмагъа медениетни котермеге башлады.

Йыллар кечти Улу-Сала койнинъ ады да башкъа Синапное олды, кой сакинлери де бам-башкъа адамлар, башкъа халкъ векиллери, амма Асма къую кене севимли, тувгъан улу-салалыларны беклей.

1993 сене тамам 50 йыл кечкен сонъ Асма къую, ниает, озь койдешлернен корюшти. Олар омюр биля унутылмайджакъ адисени юреклерде сакълап, койдешлернинъ джесетлерни комген ерини акъылларда тута эдилер, эм де бу къабирини тапып, Къырым партизан ёнелишнинъ иштиракчилери адындан Чобанов Асан, Амет Меметов, Осман Нуриддин, эм тешеббюсчилер Зия Халиков, Энвер Аметов, эм де джемаатнен берабер озь кучюнен «Жертвам фашистского террора» хытыра ташыны къойдылар.

«Улу –Сала фаджиасы»


Улу-Сала дживарында,
Ешиль дагълар багъырында,
Тура бир хатыра ташы,
Алев шекилинде башы.

Боранлы ягъмурлар ягъса,
Ве этрафы къаргъа толса,
Алеви сёнмей бу ташнынъ,
Акъызмай мермер козьяшын.

Инсан огълу инсан, яваш!
Токъта бир ань, ташкъа янаш.
Вала-билля джанынъ сезер
Насыл инълей эм таш, эм ер!

Авджы, Стиля, Улу-Сала…
Халкъын душман апске ала,
Къапай оларны ве якъа,
Озю четен онъа бакъа.

Чытыр-чытыр янды миллет,
Дешет, фаджиа, къыямет!
Учь кой халкъын алев ашай…
Тек таш о кунни хатырлай.

Ёкъ устюнде сойадлары,
Сийрек келе сой-соплары.
Ким хатырлар янгъанларны,
Келип окъур дуаларны?!
Эр йыл майыснынъ сонъунда адет узьре Улу-Сала койдешлер корюшюви кече. 

Мында фаджианы корьгенлилер, оларнынъ балалары, торунлары эм де энди торунчалары келелер, фаджиада эляк олгъанларына дува окъуйлар. Корюшювге кельгенлер Асма къую янында токътайлар, мытлакъкъа, сув ичелер. Къую да оларгъа къувана, фаджианы хатырлап козьяш тёке.

«Инициатива» тешкиляты Камиль Аметов башлыгъы иле Шукри Ахтемов, Эмине Бараш, Алие Канеева, Рефат Сеитбекиров, ветеранлар, койдешлер хатыра ташы чевре-четини темизлейлер, чечеклер ве сельби аллеясыны сачтылар. Ондан да гъайры бу тешкилят чокъ араштырма ишлер, музейлерде, китапханелерде, мектеплерде хатыра тедбирлер кечирелер. 70-йыллыгъына Къырым Девлет Муэндис Педагогик университтетинде буюк бир тедбир кечирдилер. Асылында оларнынъ макъсадлары буюк мемориал комплексни ачмакъ, фаджиа къурбанларнынъ толу джедвель топламакъ, балабан абиде къоймакътыр. Бу йыл фаджиа кунюнден 75 йыл оладжакъ, бу себебине багъышлагъан, иншалла, бир сыра тедбирлер де мытлакъкъа кечириледжек.

Фаджиада къурбан олгъанларгъа Ибраим Сеитабла, Рустем Эминов шиирлер язды, Рустем Эминов «Къара кунеш» («Чёрное солнце») адлы ресим чызды.

Бизим Акъмесджитнинъ 23 санлы умумтасиль орта мектебимизде де 2016 сенеси 19 декабрь куню Улу-Сала фаджиасы акъкъында реквием тедбири кечти. Талебелер малюмат топлап, стенгазеталар азырлап, шиирлерни огренип, буклет нешир этип, улу-саланынъ фаджиасыны корьгенлерни: Шукри Ахтемов, Рефат Сеитбекиров, аилелери иле чагъырдылар, оларнынъ огюнде чыкъыш яптылар. Мусафирлеримиз тедбирден мемнюн къалдылар, пек эеджанладылар.

Йыл-йылдан фаджианы корьгенлер, бизлерге койнинъ тарихыны айткъанлар аз къала. Олардан бири 28 март куню 2017 сенеси бу дюньяны терк эткен - Шукри Ахтемов. О, фаджианы бала чагъында корьди, амма оны озь юрегинде сакълады ве йылларджа айтып оламай эди, чюнки о арада эписи козь огюне келип, богъазы богъула, тили тутула, козьлери яшлана эди. Рахметли Шукри агъа Ахтемов омюр бою фаджиа огърунда омюр къойды, бу унутылмаз куню акъкъында чокъ малюмат топлады, бизге къалдырды, сой-сопуна Улу-Салагъа бармасыны, анда дува окъумасыны адет къойды, фаджианы ич бир вакъыт унутылмасыны, ич бир вакъыт текрарланмасыны истей эди. Сонъки дакъкъасынадже Улу-Сала агъызындан тюшмей эди. Аллах рахмет эйлесин! Нурлар ичинде ятсын!

Фаджиа исе ич текрарланмасын!

Аидинов Ислям Эки догъмушнынъ дженкявер такъдири

Аидинов Ислям

Эки догъмушнынъ дженкявер такъдири

Улу Ватан дженкиде бинълернен къырымтатар аскерлери душман иле курешип джан бергенлер. Оларнынъ сырасында меним къартдедем Амит Абиев ве онынъ догъмуш татасы Айше Абиева. Олар акъкъында мен анамны ве Айше къартанамнынъ зенаатдашы, эким- Риза Бекировны икяе этмеге риджа эттим.

Анам: -Билесинми, балам, бойле инсанларымызнынъ тарихыны огренип башкъаларгъа танытмагъа керек, деп саям. Къыртбабам Амит ве Айше алам Бахчасарай районынынъ Алма-Тархан (шимди Вилино) коюнде дюньягъа кельгенлер.

Къыртбабам 1910 сенеси, къардашы Айше исе 1921 сенеси догъды. Вакъыты кельгенде олар кой мектебине барып беш сеныфны битирелер. Амит ве Айшеге окъув къолай бериле эди, онынъ ичюн бабасы огълуны Акъмесджиттеки рабфакъкъа йибермеге къараргъа келе, Айше исе Багъчасарайдаки фельдшер-акушер техникумына окъумагъа кире.

Окъувны битирген сонъ 1932-1937 сенелери Амит къартдедем колхозда бригадир олып чалышкъан.

Айше 1939 сенеси окъув юртуны битирип, Джолман коюнде хастаханеде чалышып башлай.

1941 сенеси июнь 23-те Амит къартдедем шинель кийип, джебеге, Айше къардашы арбий хызметке, медсанбатткъа кетти.

Акъяр мудафаасында Амит къартбабам озь тувгъан топрагъы ичюн 8 ай амансыз дженк этти. Дженк еллары Амитни Булгъарыстан топрагъына кетирдилер.Зайчар-Белгород тарафында немселерге къаршы Агъыр къанлы урушлар башланды. Амит къартбабам янында патлагъан минадан башындан агъыр яраланды.Оны госпитальге къойдылар.Экимлер, хирурглар джаныны къуртармакъ ичюн вакъыт аджымай арекет эттилер, амма файда бермеди. 1944 сенеси октябрь 9-да къартбабам вефат этти. Аркъадашлары оны Видин шеэриндеки къабристанда дефн эттилер. Мезары устюнде къызыл йылдызлы эйкельчик къойдылар. Амма бу акъта аилесининъ хабери ёкъ эди. Амит ольгенлер ве хаберсиз гъайып олгъанлар джедвеллеринде екъ эди. Зодие къартанамны язмагъан, сорамагъан ери къалмады: "Сизинъ акъайынъыз Абиев Амит ольгенлер ве хаберсиз гъайып олгъанлар джедвеллеринде екъ!»-деп джевап ала эди. Дженк биткен сонъ 45 йыл кече. 1990 сенеси Къырмгъа кельген Зодие къартанам Одессалы журналист Геннадий Русановдан къартбабамнынъ такъдири акъкъында акъикъатны биле. Бойлеликле, бутюн аиле Амитнинъ къараманджасына эляк олгъаныны биле.

Айше Днепропетровск якъынларында ерлешкен 329-нджы медицина батальонына арбий фельдшер олып тайин олуна. Дженк атешине шу ерде кирип, къуршун сызгъырувларыны, олюлерни биринджи кере анда корьди. "Манъа бириджи урушлар пек къоркъунчлы корюнди. Лякин сонъунда алыштым, инсан эр шейге алыша экен",- деп хатырлай эди Айше алам.

Днепропетровск, Харьков, Запорожье, Донбасс шеэрлери ичюн урушларда иштирак этти. Кавказ мудафаасыда булунып, Пятигорск, Железноводск, Орджоникидзе шеэрлери ичюн дженклешти.

Агъыр вакъытлары, къуршун тюбюнде къалса да, снарядлар патласа да Айше яралыларны олюмден къуртармагъа тырыша эди. Айше Керчь ве эфсаневий Севастопольде Сапун-дагъ ичюн дешетли урушларда иштирак этти. Севастопольны азат этюв ичюн урушларда сонъунадже дженклешти ве чокъ ярарлыкълар косьтерди."Севастопольни азат этюв ичюн" медальнен мукяфатланды.

Дженк биткен сонъ Айше чокъ арбий дженкявер медаллер иле, омузында лейтенант погонлары олгъан яш дженкчи къыз олып къайтты ве озь зенаатыны девам этти. Амансыз дженк онынъ юрегинде силинмез из къалдырды.

Озьбекистанда, Айше къартанамнен бир хастаханеде, эким Риза агъа Бекиров чалышты ве о акъкъында озь хатыраларны бойле тасвирлей:

-Мен институтны битирип хастаханеге чалышмагъа кельгенде, Айше апте иле ишлемеге къысмет олды. О манъа даима ярдымджы олып, къыйметли меслехатлар бере эди. Чюнки Айше аптенинъ тиббиет саасында иш теджрибеси пек буюк эди. Айше апте дженк ветераны, докъуз дане укюмет мукяфатынынъ саиби, эмек ударниги, актив джемаатчы эди. Аслында, о, яшлыкътан арекетчен бир къыз экен. О фельдшер- акушер юртуны битиргенде, даа 18 яшында къыз олгъанда, озь коюнде кучюк олса да, локъсахане ача. О вакъыт бу буюк иш эди.

Айше апте дженкнинъ биринджи кунюнден чокъ агъар урушларда иштирак эткен. Пятихатка кою янында, биринджи кере дженк атешине киргенде, о янълыз озю уруш мейданындан 47 яралыны алып чыкъкъан ве оларгъа аджеле ярдым косьтерген. Къуршунлар тюбюнде олгъан алда, даа яш, назик къыз ичюн, бу буюк джесюрлик эди, деп саям. Бу урушта озь вазифесини аля дереджеде эда эткени ичюн Айше Абиевагъа командарлыкъ тарафындан ильк тешеккюр илян этильген. Ондан сонъра, Айше даа онларнен тешеккюрнамелер ве мукяфатлар къазангъан.

Эр бир ишине о юректен янашкъан ве экимлер япкъан операцияларны дикъкъатнен козьэтип, чокъ шейлерни огренген. Сонъра баш хирурглар разылыгъынен енгиль амелиятларны озю де япкъан. Айше чокъ керелер яралыларгъа озь къаныны берген. Бир кере, аджеле къан бергенде, кокте душман учагъы пейда олгъан. Госпиталь къуршун атешинде къалгъан, къыйр-чыйыр олып хасталар базылары текрар яраланып ольгенлер, алы олгъанлар къачкъан. Айше къан берип тургъан яралы адам, мураджат эткен:

-Эмшире, къардашым, къач, озюнъни сакъла, сен даа яшсынъ, яшамакъ керексинъ!

Айше исе, еринден къыбырдамагъан. "Мен мында инсан аяты ичюн курешмеге кельдим, къуршундан къоркъып къачмакъ, сакъланмакъ ичюн дегиль", -деп джевап берген. О эр бир яралынынъ сагъ къалмасы ичюн сонъ нефесинедже курешкен.

Бир кунь, Донбас янында Янполь кою янында Айше япыладжакъ амелият ичюн эр шейни азырлагъан ве бираз нефес алмакъ ичюн азбаргъа чыкъкъан. Бакъса, аркъадашларындан кимсе ёкъ. Этрафта къуршун сеслери, снаряд патлавлары... Командир оны корип:

-Сен мында не япып юресинъ? Санбатнынъ бутюн хадимлери дагъгъа ёлланылдылар. Тез, бу ерден джоюл! Бир аягъын мында, бир аягъын анда олсун!-деп къычыргъан устюне.

-Ёкъ,-деген Айше. Мен яралылыларны ташлап кетмем. Манъа машина тапып беринъиз, мен яралыларны алып кетмек борджлум.

Бойлеликле, машина талап этип, Айше яралыларны тез-тез палаткадан чыкъаргъан, машинагъа ерлештирген ве олюмден къуртаргъан. 2-3 дакъкъадан сонъ палатка олгъан ерге кучьлю снаряд тюшип патлады.

Керчьни ве дигер шеэрлерни азат этювде иштирак эткен сонъ о эфсаневий Акъяр ичюн де дженклешен.

Дженкнинъ аджджы куньлеринден кечип, Айше, яш къыз олып, озь борджуны къараманлыкъ иле беджерген.

Афсузки, дженктен сонъ, о озь Ана-Ватанына дегиль де, Озьбекистангъа-миллети сюргюн этильген ерлерге къайтмагъа меджбур ола. Айше Андижан виляетининъ Хаджаабад шеэрининъ хастаханесинде баш эмшире олып чалыша. Хастаханеде эр тарафлама низам, темизлик укюм сюре. Айше аптенинъ тешеббюсчилиги аркъалы хастахане эркянында тиббиет музейи биле тешкиль олуна. Озь ишини юксек дереджеде беджерип, зенаатдашларынен бераберликте о шу хастаханени "Андижан виляетининъ нумюнели хастаханеcи" дереджесине кетире.

Анам: -Айше къартанама озь ана топрагъына къайтып яшамагъа къысмет олды. О 73 яшына келип вефат этти ве Вилино коюнде дефн этильди.

Мен аилемизде Амит къартдедем ве онынъ татасы Айше киби къараманий инсанлар олгъанына гъурур дуям. Аллах рахметинде олсунлар.

Зеядуллаев Эмир, Зеядуллаева Эльмаз Сандыкъ хазинеси

Зеядуллаев Эмир, Зеядуллаева Эльмаз

Сандыкъ хазинеси

Бизим къорантамызнынъ дегерликлери акъкъында икяе этмеге истеймиз. Бу икяе битамнынъ Эдие анасынен ве Нурие къартанамнынъ аятыларнен багълыдыр.

Эдие битам

Нурие къартанам

Эдие битам 1923 сенеси Джанкой районнынъ Талапчы коюнде догъгъан. Нурие къартанам исе 1956 сенесининъ баласы. Меним къартанам озь къорантасы акъкъында айта-айта, болдурмай.

Аиле дегерликлери- кечмиш ве келеджек арасындаки багъ, озь улькесининъ тарихы, онынъ медениетине косьтерильген ватанперверлик дуйгъусунынъ темсилидир. Халкъымызнынъ башына тюшкен сюргюнлик фаджиасы акъибетинде аиледе сакъланып кельген пек чокъ аиле дегерликлери гъайып олды.

Бизим къорантада да аз олса да, сакълангъан...

Бакъыр джезве, 1850с.

Бакъыр джезве, 1850 с.

Бу джезведе Эдие къартанамнынъ къайнанасы мусафирлерге къаве пиширген экен. Бу адет шимдигедже девам эте. Къаве ичкенде Эдие битамнынъ мусафири киби озюни дуясынъ. Бакъыр джезведе пиширильген къаве пек лезетли ола.

Къаве дегирмени. 1986с

Къаве дегирмени, 1986 с.

Дегирменни меним къартанам къуллана. 

Бу дегирменде чекильген къаве пек леззетли ола. Лякин о чокъ ишлетильмей.

Сакълап тутулгъанынынъ себеби – бу биталарымыз акъкъында хатыра, бу бизим къорантамызнынъ мукъаддес бир кесечигидир.

Бакъыр табакъ 1980с

Сыджакъ къавени Нурие битам фильджанларгъа къуйып, бакъыр табакъкъа тизген экен.

Къаве йыбрыгъы 1920 с.

Къаве йыбрыгъы 1920 с.
Эдие къартанамнынъ къайнанасы къавени  сыджакъ джезведен йыбрыкъкъа къуя эди. Йыбрыкъны исе софрагъа къойып, истегенлерни  къавенен сыйлай эди. 

Сыны,1870 с.

Сыны, 1879 с.

Сыналардан Эдие битанынъ аилеси лезетли  къырымтатар ашларыны  ашай эдилер. Емек сыджакъ олсун деп, софрагъа япыкъ къапакънен бериле эди. 

_________________________________________________

презентацияны сейир этмек