Карачуль Назлы Хатыра «Бизим аиле"

Карачуль Назлы 

Хатыра «Бизим аиле"

Меним адым Назлы. Бизим къорантамыз алты адамдан ибарет. Бабам, анам, мен, Хатидже къардашым, Эльмаз къардашым ве Гирей хан.
Аилемиз буюк ве муаббет, эписи бири-бирине урьмет этелер. Корантамызда тек ана тилинде лаф этемиз. Мен къорантамны пек севем!

Карачуль Назлы

Октябрьское къасабасы

И.Гаспрнский адында

3-джи мектебининъ

2-б сыныф талебеси

_________________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020 

Куртбединов Кемал Битамнынъ мирасы – марама

Куртбединов Кемал   

  

Битамнынъ мирасы – марама

Тарих. Тарих - бу бизим кечмишимиз, къартана- къартбабалардан къалгъан мирастыр. Эр бир шейнинъ озь тарихи бар. Бу тарих онынъ кечкен омюрини тасвирлей. Эльбетте, тарих пек муим бир шей, чюнки кечмиш олмаса, келеджек де олмаз. Биз озюмизнинъ тамырларымызны бильмек керекмиз.

Эр бир къорантанынъ озь тувгъан тарихи бар. Эр бир къоранта азасы бу тарихыны урьмет этмек, сакъламакъ керектир.

Бизим къорантамызда къартларымыз Ай-Васыл коюнден олгъанларыны ве шимди оларнынъ эви бала багъчасы олгъаныны билем.

Даа эписи къоранталарда базы шейлер бар, олар озюнинъ акс этилювинен къорантанынъ тарихины тасвирлейлер. Бу шейлер несильден- несильке кечелер ве къорантанынъ къыйметли девине олалар.

Меним къорантамда да бойле шей бар. Бу - марама. О беяз тюсте, ве онынъ устюнде къырмызы сатырлар бар. 

Онынъ меракълы ве къыйын тарихы айретте къалдыра. Мараманынъ тарихы озюнинъ башыны юз йыл эвельси ала.

Эвель, адет узьре, къадын къызлар нишанлыкъны озь къолларынен тике эдилер. Бу марама исе къартанамнынъ къартанасына аит ола эди. Эмине къартана озь торуны Недрет къартанам ичюн токъугъан.

Марама эсап ишлеменен япылгъан, къырмызы ве беяз орьнекнен безетильген. Сонъра бу марама, несиль - несиль, къадын къызлар сырасынен кечип кельди. 

Марама къорантамыз ичюн пек къыйметли бир шей. Эбет, о энди эски, беяз тюс сары тюске чевирильди, амма яни бу ал онынъ къыйметлигини тасдыкълай. Бу саде марама дегиль де, онъа бакъкъанда биз къартларны, хатырлаймыз. Бу марама – олардан къалгъан издир, бу бизим хазинемиздир , мирасымыздыр. Марама 1944 сенесининъ фаджыасыны де корьди, амма эписи бир, бизим куньлергедже сакълап къалынды. Ачлыкъ заманларда оны емекке денъиштирмек мумкюн эди, амма япмадылар. Чюнки бу тек марама дегиль, бу кечмиш, бу хатыравлар, бу тарих. Онынъ ичюн де къартларымыз оны сакъладылар. 

Марама бу тек саде шей, амма онда терен мана, юз йыллы тарихи сакъланылгъан. Меним ичюн бу муим бир шей, чюнки бу тек меним яда къорантамнынъ тарихы дегиль, бутюн халкъымнынъ тарихы.

Мен озюмнинъ севимли къырымтатар халкъымны, къорантамнынъ тарихыны тек огренмеге башладым. Амма мен энди онен гъурурланам, мен оны севем ве, эминим, ич бир вакъыт унутмам. Мараманы исе къартларымыз киби сакълайджам ве, умют этем, келеджек несиллерге де сакъларым. Олар да озь тувгъан тарихыны севсинлер, оны къорчаласынлар ве сакъласынлар. Чюнки вакъыт кече, эр шей денъише, амма тарих эр вакъыт къала, халкъымызнынъ темели ола.

Куртбединов Кемал

Акъмесджит шеэри 

Эшреф Шемьи-заде адына 

42-нджи орта умумтасиль 

мектебининъ 

1-Д сыныф талебеси

__________________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020

Ислямова Анифе Бизим «Къарт-Къарт»

 

Ислямова Анифе

Бизим «Къарт-Къарт»






Меним адым Анифе Ислямова. Бугунь мен къартбабамнынъ къыз къардашы акъкъында икяе этмек истейим. Бизим эвимизде бир къаиде бар эди. Эр кунь къарт Хатидже битамызгъа телефон ачып, сагъ-селяметлигини сорамакъ. О, пек аятсевер инсан эди. Хатидже битамыз эр кунь зарядка япа эди, козьлери ярамай корьгенине бакъмадан о, эр шейни акъылында тута эди, ич бир шейни унутмай эди. О, эр вакъыт бизлерге аляджы олмакъ кереклигини айта, мектебимиз акъкъында сораштыра эди.

Кичкене олгъанда биз чокъ вакъытлар онынъ эски фотоларыны бакъа, телевизиондан онъа багъышлангъан яйынларны корип къалып «Мына бизим Къарт-Къарт», - деп къычыра эдик.

Сонъундан биз «Къарт-Къарт» дженк иштиракчиси, Акъяр мудафаасынынъ иштиракчиси олгъаныны бильдик. О, 8-нджи айры денъиз пияде аскерлери бригадасынынъ арбий фельдшери, тиббиет хызметлери уйкен лейтенанты, бир сыра девлет мукяфат саиби, «Джесюрлик медали», Ватан дженкининъ II дередже ордена, «Акъяр мудафаасы ичюн» медаль, «Къараденъиз флотынынъ ветераны» кокюс нишанынен такъдирленген экен. «Къарт-Къарт» биринджилер сырасында пек сийрек расткельген «Даша Севастопольская» хатыра медалинен де такъдирленди.

Акъяр мудафаасынынъ иштиракчилери бизим «Къарт-Къарт»къа – Ислямова Хатиджеге - Катюша адыны берген эдилер.

Битамыз Хатидже Ислямова 1919 с. 13 декабрь куню Акъмесджитте Красноармейская сокъагъында, 101-нджи эвде догъды. О, нумюневий 13-нджи татар мектебинде 7 сыныф битирип, башта Багъчасарайда фельдшер-акушер техникумына окъумагъа кире. Сонъра техникум Керчь шеэрине авуша. 

«Къарт-Къарт» студент олып И. Гаспринский мезары янындаки байырларда отурып, дерлерини бакъкъаны акъкъында айта эди. Техникум студентлери о вакъыт Салачыкъ маалесинде яшай эдилер.

1940 сенеси «Къарт-Къарт» техникумны битире ве Акъяргъа фельдшерлик пунктына мудир оларакъ тайинлене.

«Къарт-Къарт» хатырлагъаны киби дженк башлангъанына олар ич те инанамай эдилер, вазиетни тек арбий окъувлар киби къабул эттилер. Амма умумий мобилизация илян этильген сонъ «Къарт-Къартны» Къараденъиз флотынынъ Школа оружия (Силя мектебинде) арбий фельдшер оларакъ къалдыралар. О, пек назик ве алчакъ бойлю олгъаны ичюн, эр кесге тиктирильген арбий урба онъа зияде балабан ола ве онъа олып махсус урба тикелер.

«Къарт-Къарт» я сизге силя бердилерми? – деп, сорай эдим мен эр вакъыт.

«Эбет, бизлерге наганлар берген эдилер, амма о пек агъыр олгъаны ичюн чалышмагъа кедер эте эди. Онынъ ичюн мектеп мудири полковник Павел Филиппович Горпищенкогъа мураджат этип, оны къайтармакъ риджасынен булундым», - деди.


«Къарт-Къарт»ымыз акъкъында онынъ сафдашы Михаил Григорьевич Байсак бойле язгъан эди:

«Хатидже Ислямованы биринджи кере корьгеним акъылымда - алчакъ бойлю, томалакъ бетли, ал янакълы ве узун къара сачлы. Отрядымызда олгъан бутюн аскерлер онынъ пек назик олгъанына таджип эте эдилер. Санитар къысымында чалышкъанда юзлернен аскерлени о бир дюньядан къайтарды. Дженк мейданындан 47 яралы аскерни устюнде ташып къуртарды. Бир къач кере разведкагъа да барды. Онъа эркеклерге бакъкъанда зияде къыйын олгъаны эльбетте анълашыла эди. Амма бир шейге бакъмадан о, пек сабырлы, чыдамлы ве къоркъубильмез эди. Бригаданынъ бутюн аскерлери онынъ джесюрлигине шашып къала эди, мерхаметлиги ве эр бирини гонъюлини котермеге бильгени ичюн, яралыларны эйи сёзлернен агъырысыны алмагъа тырышкъаны ичюн оны севе ве урьмет эте эдилер…

Бир кунь Катюша разведкаджыларнен бирге разведкагъа бара ве андан олар бир «тильни» – алман офицерини кетирелер. Полковник П. Ф. Горпищенко о вакъыт Катюшадан сорай:

«– Къоркъмадынъ мы, къызым? Ойле мазалы «тильни» кетирдинъиз.

– Биринджиден юрегим узюльген киби олды, амма сонъундан Ильяс Тлюстангелов ве Ваня (Антонюк) фашистнинъ агъзына чул парчасы тыкъып, къолларыны багълагъан сонъ къоркъкъанымны унуттым… Тек оны сюдремеге къыйынджа олды…», - деди.

Полковник де шу арада озюнинъ кобурасындан пистолетыны чыкъарып Ислямовагъа теслим этти».

Бу къараманлыгъы ичюн бизим «Къарт-Къарт»ны ве онынъ сафдашларыны Къызыл Йылдыз орденинен мукяфатландырдылар. Бу запт этильген «тиль»ден эльде этильнен малюматлар пек файдалы олгъан ве оларгъа бинаэн алманларнынъ уджумыны токътатмагъа имкян пейда олды.

1942 сенесининъ июнь айында гитлерджилер буюк арбий къысымлары ве техникасы Акъяр дживарларында ерлештириле. Акъярда яшагъан эр бир инсан, къолуна силя ала бильген шеэр сакини эндиден башлап дженк иштиракчиси олды. «Къарт-Къарт» да озь санчастини ташлап дженк мейданына кетти ве денъиз пияде аскерлери арасында булунмагъа къарар берди. Онъа санчастькъа барып къалмасыны риджа эте эдилер. Амма «Къарт-Къарт» ред этти.


«Къарт-Къарт»нынъ хатырлавларына коре о куньлери инсанлар пек агъыр вазиетте булунгъанларына бакъмадан инсаниетлигини джоймагъанларыны къайд эте эди. О мудхиш куньлер Акъярда сув къытлыгъы олгъан ве аскерлерге ичмек ичюн биле сувны тапмагъа пек зор ола эди. О вакъыт сачлары пек узун олгъан «Къарт-Къарт» оларны кеседжек олгъан, амма онынъ къарт санитары:«Сакъын, кесме, акъшам устю мен сув къыздырарым, сен оларны юварсынъ» деп, ойле этип сачларыны кестиртмеген.

«Къарт-Къарт» чокъ керелер озюнинъ командири полковник Павел Филиппович Горпищенконы - «Батя»ны хатырлай эди. Денъиз пияде аскерлери онъы «Батя» деп адлагъан эдилер. Полковник Гопищенко Акъяр мудафаасында пек яралана ве вефат эте.



«Къарт-Къарт» дженк куньлерини бойле хатырлай эди:

«Гитлерни къарарына коре фон Манштейн, Къырымдаки алман команданы, Акъяр шеэрини битмез-тюкенмез бомбардумангъа огърата. Шеэр бутюнлей яна эди. Гедже я да куньдюз олгъаныны айырмакъны чареси ёкъ эди. Эр эрни къара думанда къаплап алгъан эди. Ер ве кок, якъяр корфези эр шей яна эди. Бу вакъыт мен эки дефа яраландым, контузия олгъан эдим. Алманлар озь бомбардуманларыны эп токътатмай эдилер, олар шрапнеллерни къуллана эдилер. Алман ве бизим болюклер бир бирине о къадар якъын эдилер ки, алман аскерлери бизим аскерлерге «Рус, кеч бизим тарафкъа! Эп бир шеэр бизимки олур, сизге капут», - деп къычыра эдилер. Шеэрде бир дане биле снаряд тиймеген эв къалмады, шеэр сокъакълары вефат эткен инсан джесетлеринен толу эди. Бизим 8-нджи денъиз пияде аскерлери бригадасы тургъан болюкте, Мекензий дагълары ве Сахарная головка шеэр районлары ичюн пек кучьлю урашлар олгъан эди. Бу вазиетке бакъмадан пияде аскери озь арбий антындан къайтмады ве эфсаневий денъиз тертибине садыкъ къалдылар.

Госпиталимизни Шампанстрой заводынынъ подвалларында ерлештирдилер. Айны шу ерлерде шеэр ичюн отьмек пишириле эди. Шеэр сув агълары бозулды ве тиббий алетлерини ювмакъ ичюн подвалларда олгъан спирт къулланыла эди. Лякин шу агъыр вазиетте биле, ич кимсе спирт олсун, шарап олсун ичмей эди. Корьселер шу арада штрафбаткъа ёллай биле эдилер».

Акъяр мудафаасынынъ денъиз пияде аскерлер бригадасынынъ денъизджиси «Къарт-Къарт»къа быгъышлап бойле сатырларны язгъан эди :

Она не думала о смерти,

И верила, что выдюжит в борьбе.

Все потому, что в этой круговерти

Была другим нужнее, чем себе.

  

«Къарт-Къарт» дженк йылларыны хатырлагъанда бойле айта эди: «Мен о дженкнинъ джанлы шааты олам. Мен оларнынъ арасында эди. Чокъ инсан о куньлери ёкъ олды. Херсонес бурунында пек чокъ инсан эляк олды. Ойле бомбордуманлар олар эди ки, сен къоркъу, паника деген шейлерни акъылынъа биле кетирмей эдинъ. Бир кесек галет печеньясыны тапсакъ биле болип ашай эдик.

Контузия олгъанда мени адий акъярлы къадынлар къорчаладылар. Олар мени алманлардан сакъладылар. Мен бир къач кунь эссиз яттым. О вакъыт адамлар пек дост, бир бирине ярдым элини узатмагъа биле эдилер».



Бир къач куньден сонъ алман аскерлери бутюн шеэрни запт эттилер. «Къарт-Къарт»къа апске тюшмемек ичюн гизленмеге керек олды. Акъярдан Акъмесджитке барып чыкъкъандже баягъы зорлукълар корьди. Бу ёлда оны дёрт козьнен беклеген, токътамайып онынъ сагъ-селямет къайтып кельмеси ичюн анасы окъугъан дуалар ярдым этти.

Бир шейге бакъмадан бизим «Къарт-Къарт» Акъяр мудафаасынынъ 250 кунюни джесюрликнен кечирди. Бу корьгенлери сонъундан онынъ аятында расткельген бутюн къыйынлыкълар, зорлукъларны джесюр, ирадели кечирмеге кучь берди.

Бутюн къырымтатар къоранталары киби «Къарт-Къарт» къорантасынен берабер Озьбекистангъа Сырдарья виляетине сюргюн олунды. Башындан памукъ чёллеринде чалышып башлагъан, сонъундан исе озь зенааты боюнджа эмшире олып чалышмагъа изин ала. Чырчыкъ шеэрчигине ишке кире. Эмширелик оны ве къорантасыны агъыр йыллары олюмдан къорчалай. 1956 сенеси «Къарт-Къарт» къорантасынен, комендант режими алынгъан сонъ, Самаркъанд шеэрине коче. Башта эбанай-акушер олып, сонъундан пенсиягъа чыкъмагъандже Самаркъанд джумхуриет хастаханесининъ ЛОР болюгинде чалыша.

Отуз йыл девамында онынъ сафдашлары Катюшаларынынъ такъдири акъкъында бир шей бильмей эдилер, отуз йыл девамында «Къарт-Къарт»нынъ янында чалышкъан инсанлар, дженк йыллары къараманлыкъ косьтерген арбий эмшире акъкъында ич бир шей бильмей эдилер. «Къарт-Къарт» кимсеге ич бир шейни икяе этмей эди. 

 

Амма сафдашлары оны къыдыра эдилер. «Къарт-Къарт» айткъанына коре бир кунь онынъ эвине телеграмма келе: «Ура, Катя, ты жива! Обнимаю, целую. Миша. Жди письмо». 

Эки куньден сонъ мектюп келе: «Ура, Катя, ты живая и здоровая.… Быть в обороне Севастополя и остаться в живых — это значит, что мы родились в маминой рубашке, я тебя очень хорошо помню, в морской форме, с косичками… Я не могу описать, кем мы доводимся друг другу. Другом — нет, даже не родственники — мы еще сильнее». Бу сатырларны язгъан бригада политругы Миша Байсак экен.
1975 сенеси Хатидже Ислямова, эфсаневий Катюша, ильк кере Акъяргъа сафдашлары иле корюшювге бара. Янъыдан къурулгъан шеэр сокъакълары боюнджа кезгенде козь огюне о къара куньлер, урушлар келе эди. Катюша эляк олгъан сафдашлары- денъиз пиядеджилерни хатырлап агълай эди. «Батя» - полковник Горпищенконынъ мезарыны зиярет этип, отуз йылдан сонъ оынъ баш ташына «Урьметли Батягъа Катюшадан» язылы гульчемберни къойды. 

Бизим «Къарт-Къарт» акъкъында бир чокъ китапларда ве деврий матбуатта макъалелер язылып бастырылды. Онынъ къараманлыкълары акъкъында бир сыра документаль фильмлер чыкъарылды. Бизлер, онынъ торунлары, биле «Къарт-Къарт» насыл кучьлю ве ирадели олгъаныны дуя эдик.

Бизим «Къарт-Къарт» - тиббиет хызметлери уйкен лейтенанты Хатидже Ислямова 2017 сенеси 9 декабрь куню вефат этти. Амма бизлер ичюн о, даима юреклеримизде яшайджакъ, чюнки о къорантамызнынъ гъуруры, халкъымызнынъ ве Къырымнынъ джанлы тарихыдыр.



НЕТИДЖЕ

Мен озь битамнен гъурурланам! Бу арбий весикъалар ве фотосуретлер меним къорантамнынъ ольченмез дегерлиги. Меним эджатларымнынъ джанлы тарихы.Мен оларны къорчаламакъ керегим.

Менимдже,эр бир инсан озь аилесининъ кечмишини огренмек бильмек омюр бою хатырламакъ борджлу. Битамнынъ айдын хатырасы меним

къальбимде эбедий яшайджакъ. Олар бизим бахтлы аятымыз ичюн дженклешти. 

Къараманларнынъ джесаретлигини эбедийлештирмек керек. Шунынъ ичюн оларнынъ адларынен сокъакълар, мектеплер, кичик сейяре адландырылгъандыр. Къараманларнынъ эйкели шеэрлерни безете. Бу инсанларнынъ яшайышы мисалинден осип келеяткъан несиллеримиз унер алмакъ кереклер, чюнки оларнынъ сынъырсыз этрафтакилерге севгиси, къараманлыгъы ве джесюрлиги, ирадеси ве аджайып алчакъ гонъюллиги эр кесни айретте къалдыра.

«Миллет ичюн ич ольмейджек хызметлерини унутмайыкъ!

«Бир якъадан башчыкъарынъ!» дегенлерини унутмайыкъ!

Олар чеккен зулумларны унутмайыкъ!

Халкъымызгъа къан къашангъан залымларны унутмайыкъ!»

Биз бутюн аилемиз иле, Хатидже битамнынъ къараманий аяты огюнде баш эгемиз ве гъурур дуямыз. Алла рахмет эйлесин.

Анифе Ислямова

Акъмесджит, 11 санлы гимназиянынь
2-А сыныф талебеси

______________________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020

Ибрагимова Назрин

Учь тата - къардаш.

Учь къадыр. 

Учь фаджиа. 

Бу учь къыз зенгин мырза аилесинде догъулгъан эдилер. Оларнынъ балалыгъы ичюн бир шей айтамам. Къызлар яхшы тасиль алдылар, зенгин джыйызнен эвлендилер. Бахтлы келеджегине инана эдилер. Амма сонъра «тарихнинъ копчеклери» айланды….

Эдилерская (Шамилева) Фатиме Амет къызы (1899-1944)

1930 с. Февраль айы.

Къаманджы (Заречное) коюнде сувукъ къыш акъшамы.

Эдилерская (Шамилева) Фатиме Амет къызы

(1899-1944)

Кучюк одасында соба яна экен. Фатиме Шамилева (Эдилерская) къундакълы баланы ювундырмакъ ичюн соба устюнде сув къыздыра. Апансыздан къапуны кимдир къакъты. Кучьлю сеснен «Ачынъыз!!!» - деп къычырдылар. Фатименинъ акъайы Шамилев Муталлиб къапусыны ачты ве эвнинъ ичине аскер формасынен бир къач адам кирди. Фатиме исе алтын капиклернен толу бохчачыкъны баласынынъ къундагъынынъ ичине сакълатмагъа етиштирди.  

Аскерлер эвини тинтювледи ве Муталлиб къартбабамны  «кулак» адынен аписке алдылар. Башкъа Фатиме битам акъайыны корьмеди. Экинджи куню Фатиме битам Гульнар къызынен ве Решат огълусынен  Дуванкой коюнде ана-бабаларнынъ эвине кочип  барды. Сюргюнлик вакътында Уралгъа тюшелер.  Урал дагъларында  сюргюнликте пек  къорчаландылар.

Чокъ йыллардан сонъ Шамилев Муталлиб къуршунгъа тизильмиш олгъанынъ дан хаберимиз олды. 

Фатиме - Къазахистан челлеринде сюргюнликнинъ дертюнджи куньде трен ичинде ольди.

Шамилева Гульнар 1968 с. Къырымгъа къайтты ве 2012 с. ана топрагъында вефат этти.

Эдилерская Аджире Амет къыы (1902-1942)

Эдилерская Аджире Амет къыы
(1902-1942)

Аджире Алманияда вефат этти. Оны балаларынен берабер чалышмакъ ичюн айдадылар.

Эдилерская (Аблаева) Айше Амет кызы (1909-1987)

Эдилерская (Аблаева) Айше Амет кызы (1909-1987)

Айше исе къартлыкъкъа къадар яшады ве озь генчлик эвининъ янында тек отурмакъ ичюн бир къач кере Багъчасарайгъа баргъан эди. Чюнки бу эвде ябанджылар яшай эди.

Тата- къардашлардан бири –Фатиме Шамилева (Эдилерская)–меним къарт 

битам. 

Назрин Ибрагимова

МБУТ «Гаспринский адында 

Октябрьское 3-мектеби» 2-А сыныф талебеси

_____________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020

Эльмаз Эсатова

Къартбабамнынъ тувгъан Къувуш коюнинъ тарихы

Мен къартбабамнынъ тувгъан Къувуш кою акъкъында икяе этмек истейим. Бу кой ярымадамызнынъ Къача йылгъасынынъ юкъарысында, Къырым дагъларынынъ экинджи сырасынынъ теренликлеринде, Багъчасарайдан 25-30 километр узакълыкъта олгъан  дюльбер манзаралы бир ердир.

Койнинъ ичинден кечип, оны экиге больген Къача озенининъ башы Къырым дагъларынынъ эсас сырасынынъ шималь джапындадыр. Къачанынъ юкъары къысмына койлюлер Буюк озен дей эди. Къача пек бойле балабан дегиль, терен де дегиль, лякин баягъы узун. Тап Къара денъизге барып тюше.

Къувуш - кучьлю еллерден сакълы, къынтавлы ер. Койден дженюпке тараф оба-тёпелер ве йылгъалар, дерелер, олардан сонъ-юксек дагълар кете. Олар эписи туташ орманнен ортюльген. Ачыкъ ер нисбетен аз. Койнинъ узунлыгъы 2 км къадар. Къаршы маалле Сары Седжели агъанынъ эвинден башлап Къаспана озени янында бите эди. Койнинъ этрафында

чайырлар, барлакълар, багъчалар, тютюн тарлалары бар эди. Койнинъ четинде йылгъа бою эски ве янъы мезарлыкълар бар эди. Койден эр тарафкъа кеткен ёллар ве ёлчыкълар узакъ ве якъын къомшу койлерге барыла эди.


Койнинъ кечмиши акъкъында бугун етерли толу малюмат бермек ихтималы аздыр деп санмакъ мумкюн. Къувушнынъ темелини ким къойды айтмакъ да кучь, чюнки тарихы сонъунадже тедкъикъат олмагъан къала.
Бугунь сагъ селямет къалгъан койлюлер бир агъыздан «Къувуш къырымтатар кою» дейлер. Койнинъ не вакъыт пейда олъаны олар бильмей, амма оларнынъ баба-деделери чокътан берли мында яшагъаныны пек яшы билелер. Бунынъ шаатлары - сес чыкъармайып тургъан коюмизнинъ янындаки мезарлыкъларымыздыр.

1926 сенисинде Къувуш коюнде 256 эв, адам сайысы 1017 инсан (516 эркек и 501 къадын). Миллет теркиби: 981 къырымтатары, 17 рус, 1 украин, 1 акърус (белорус), 12 урум, 4 чуфут, 1 латыш яшай эди. Койде татар мектеби чалыша эди. Совет эали джедвеллерине коре, койде 1939 адам яшай эди.

Бабамнынъ бабасы, къартбабам Ягъя Изетов, июльнинъ 23-де 1926 сенесинде Къувушта дюньягъа кельди. Не языкъ ки, оны корьмедим, чюнки мен догъулмаздан эвель кечинди. Онынъ аяты акъкъында тек сой-сопларымдан эшиттим.

Бойле аджайип койде къартбабамнынъ балалыгъы кече. Бабаларына ярдым эте. Амма дешетли дженк башлады. Немсе ордусы Къырымны запт этип, койлерни яваш-яваш къолуна алды. Къувуш коюне олар айны сенеде кузьде кирдилер. Яш огъланлар, осьмюрлер, гизли оларакъ, къолуна силя алып, дагъларда олгъан партизанларгъа ярдым этип тургъанлар. Октябрь 1943 сенеси Къырымда гитлерджилернинъ алы къыйын олды. 1943 сенесинде декабрь 23-те саба саат 5-те немселер коюни басып, койлюлерни партизанларгъа ярдым эткенлерине къабаатлап, койни якътылар. Сагъ къалгъан адамлар дагъларгъа къачып сакъланалар. Партизан отрядларына къошулып, дженклеше эдилер. Онынъ артындан агъыр сюргюнлик йыллары. Къартбабамнынъ аилеси Ферагана виляетине тюшти. Олар чокъ азаплар чектилер. Чокъ чекиштилер. 1989 сенесинде о, озь къорантасынен Къырымгъа къайтты. Амма тувгъан коюне дегиль.

Меним къартанам (анамнынъ битасы) Азиме Аблаева да Къувушта 1911 сенесинде догъулды. Азиме къартанамнынъ аилеси зенгин олды. Къоранта Къувушнынъ этрафтаки армут багъчаларнынъ саиби эди. Азименинъ агъасы кой шурасынынъ реиси эди, амма дженк вакъытында немселер оны атып ольдюрдилер. Азиме къартанамны эвлендирдилер. Онынъ акъайы, яни меним дедем, намлы ве пек урьметли адам эди, шу койде муасебеджи (бухгалтер) олып чалашты. Немселер койни запт этмезден эвель, Азиме къартанамнынъ эки эвляды олды: Хальдин огълу ве Людвизе къызы (меним битам, 4 яшында эди). Людвизе битамнынъ бабасыны фронткъа алып кеткен эдилер, амма поезд Акъмесджитке барып чыкъмады, чюнки ёлда немселер басып аттылар. Сагъ къалгъанлар ормангъа къачып, партизанларгъа къошулып, дженклешмеге девам этелер. О вакъыт партизан отрядында аилесинен корюше. Немселер койни якътылар, Азиме ве балалары исе койден къачып, дагъгъа кеттилер, партизан отрядларына къошулдылар.

Людвизе битам о куньлерни бойле хатырлай эди: «Халкъ партизан отрядларынен берабер ерини авуштыргъан заманда, мен демир чайникни элине алып, бутюн ёл бою биринджи атны янында кете эдим. Шу вакъыт къундакътаки балаларнынъ агъызыны чулнен байлап, бала сесни чыкъармайып, немселер дуймасын деп, ёлда кете эдик». Бойле этип, халкъ Къырымнынъ орманларында, дагъларында, къобаларда сакъланып яшай эди. Немселерден азат олгъанда, адамлар яваш-яваш озь койлерге къайтып башладылар, амма койлернинъ чокъусыны фашистлер якъып ташладылар. Къувуш коюнде 3-4 эв къалгъан эди, оларнынъ арасында битамнынъ да эви сакъланып къалгъан. О эвге бир къач къоранта ерлешип, яшайышыны девам этмеге башладылар.

Амма чокъкъа бармайып даа бир фаджиа корелер… 1944 сенеси 18 майыс куню… Сюргюнлик… Къырымны алман ордудан къуртаргъан, бошаткъан заманда, бутюн къырымтатар халкъына совет укюмети «саткъын» деди. Не дженкте олгъан баба-огъулларына бакътылар, не партизанлыкъкъа хызмет эткенине бакътылар, не де къараман олгъанына бакътылар… Эписини айван вагонларгъа юклеп, Орта Асия, Уралгъа ёлладылар. Битам ве онынъ аилеси Ферганагъа тюштилер.

Йыллар кечти, шимди Къувуш кою ер юзюнде ёкъ, шимди онынъ еринде заповедник олды, лякин койнинъ янында башкъа Шелковичное кою олды. 

Эдждатларым коюнинъ къыскъачыкъ тарихы меним халкъымнынъ, Ватанымызнынъ кечмиши, джанлы тарихыдыр. Озь коюнинъ тарихынен огърашмакъ, оны бильмек, огренмек, унутмамакъ эр бир къырымтатарнынъ боюн борджу олсун! Бу, бизге – генчлерге келеджекте бахтлы аят къурмакъ, ватанымызгъа саип чыкъмакъ ичюн керектир!

Эсатова Эльмаз
ученица 11 класса МБОУ «Средняя общеобразовательная школа №44» Муниципального образования городской округ Симферополь

_____________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020