Куртнебиев Ильяс

Къартбаба ве къартаналарымнынъ омюр тарихындан

Презентация



Мен Ильяс Куртнебиев. Мен Червоное къасабасында орта мектебинде 3-А сыныфта окъуйым. Энъ севимли дерслеримден: эсап дерси, ресим дерси, инглиз дерси ве ана тили дерслери. Бош вакъытында пек севем ресим япмагъа ве конструктырдан шекиллер джыймагъа. Ондан да гъайыры ана тилинде "Арманчыкъ" меджмуасындан дюльбер икяелер окъумагъа, шиирлер эзберлемеге. Ана тилимиз - бу бизим байлыгъымыз. Меним къартбабаларымдан ве къартбиталарымдан бу тиль манъа сакъланып къалды. Меним борджым бу тильни темелли бильмеге, келеджек несильлерге сакъламагъа.

Яшлыкътан башлап къартайгъанджыкъ бош вакъытларында меним Себия къартбитам пек севе эди йырламагъа. Бойле йырларыны бизлерге йырлап бере эди: "Дагъдан да энди бир къозю...", "Чалбаш бора", "Алтын юзюк", "Мен Самсона гидалмайым...", "Дерелер шума, шума...", "Къачар эдим мен Акъярдан...", "Менден гъамдан азат иле...", "Учь къаранфиль ашладым...", "Чиппийим" ве башкъалары.


Заланкойлю Осман огълу Юсуф ве аджы Абдураман къызы Себия (ана тарафтан - Сервер къартбабамнынъ анасы ве бабасы).

Юсуф къартбабам 1910 сенесинде Къырымда Заланкой (Холмовка) коюнде догъулды. Себия къартбитам 1915 сенесинде Къырымда Заланкой (Холмовка) коюнде догъулды.

1933 сенесинде Юсуф къартбабам ве Себия къартбитам къоранта къурдылар.

Къырымда яшагъанда Юсуф къартбабам колхозда медений-кутьлевий ишлернен огърашты, актив джемаатчы тешкилятчи эди. Себия къартбитам исе багъчаджылыкъ бригадасында чалышты.

Себия къартбитам колхозда чалышкъанда Къырымда оськен мейваларнынъ эски адларыны биле эди: гуль-пемпе алмасы, челеби алмасы, памукъ алмасы, бере армуты.

Себия къартбитам эвельдеки урф адетлеримизни хатырлавлары пек меракълы эди. Аталар сёзлери халкъымнынъ тылсымлы хазинесидир. Меним Себия къартбитамдан къалгъан аталар сёзлери будыр:

*Тонныларгъа селям йиберем,
Тонсызларгъа озюм барам.

*Къайда олсанъ анда ол,
Пердалязда эвде ол.

*Багъчы - байлыкъ,
Бир айлыкъ.

*Анадан корьгены - тон пичер,
Бабадан корьгены - аткъа минер.

*Чагъырылгъан ерге эринме,
Чагъырылмагъан ерде коринме.

*Этерсинъ элинънен,
Кетер сенинънен.

*Су корьмезден алдын,
Чызманы чыкъарма.

*Алма теректен йыракъ чушмий.

*Кииз къалпагъыны кииши билер.

*Заман замангъа уймай,
Сен замангъа уй.

*Сюр кечер дегиль дюнья,
Кор кечер дюнья.

*Ат ольсе налы къала,
Йигит кетсе намы къала.

Себия къартбитам даа бир меракълы икяе эткен эди. О яш олгъанда дюльбер олмамакъ ичюн дане сач (косички) оре экин. Дане сач дегени бирер уфакъ топ сачны алып, дане-дане оре экинлер. "Башынъызда не къадар дане сач бар эди?". Берген суалимизге къартбитам: "Саймадым, башыма сыгъгъанына коре, оре тургъаным", - деп джеваплана эди. О заманда чешит-тюрлю дюльбер тарамалар бар экен. Оларны къызлар озьлери уйдурып чыкъара эдилер.

1944 сенесинде 18 майыста Юсуф къартбабам, Себия къартбитам, Юсуф къартбабам анасы (эбанай) Фериште ве балалары Майе алам (1935с.) ве Сервер къартбабам (1940с.) сюргюнликке айдалып Наманган виляетининъ Пап районына, андан Чюст шеэрине тюштилер.

1953 сенесинде Ленинабад виляетининъ Гафуров шеэрине, сонъунда Чкаловск шеэрине кочтилер. Сюргюнликте Гафуров шеэринде Юсуф къартбабам къурулышта муэндис-прораб олуп чалышты. 1962 сенесинде Юсуф къартбабам кечинди. Себия къартбитам дёрт баланен къалды.

1990 сенесинде Себия къартбитам къорантасынен (оглу Сервер къартбабам, келини Зарема битам ве торунлары Зекие ве Зевиде тизелерим, Зенура анам) Къырымгъа кочюп кельдилер, догъулгъан коюнде Заланкойде (Холмовка) Бахчасарай районында эв сатын алып яшамагъа башладылар.

2015 сенесинде июль айында Себия къартбитам 100 яшына келип кечинди. Озь догъулгъан Заланкой коюнде комюльди.




Гурзуфлы Эмир огълу Эбазер ве Акъмесджитли Абибулла къызы Шефикъа (ана тарафтан - Зарема битамнынъ анасы ве бабасы).

Эбазер къартбабам 1911 сенесинде Къырымда Гурзуф къасабасында догъулды. Шефикъа къартбитам 1918 сенесинде Къырымда Акъмесджит шеэринде догъулды.

1938 сенесинде Эбазер къартбабам ве Шефикъа къартбитам къоранта къурдылар.

Акъмесджит шеэринде окъугъанда, Эбазер къартбабам ве Шефикъа къартбитам бир биринден таныш олдылар. Олар экиси Акъмесджит шеэринде педагогик институтында окъудылар. Эбазер къартбабам тарих оджасына окъуды, Шефикъа къартбитам исе химия-биология оджасына окъуды. Озь зенаатларны пек бегене эдилер.

Эбазер къартбабам Улу Ватан дженкини (1941-1945сс.) иштиракчиси эди, Берлин шеэрине барып чыкъты. Дженкте алякъаджы олып чалышты. Эбазер къартбабам истифадаки офицер эди, пек чокъ мукяфатлар, орденлер, медальлар алды: медаль "За отвагу", "Орден Красной Звезды", медаль "За оборону Сталинграда", "За оборону Севастополя", "За взятие Берлина" ве башкъалары.

1944 сенесинде 18 майыста Шефикъа къарбитам исе къорантасынен (бабасы Абибулла къартбабам, анасы Асибе къартбитам, таталары Ребия ве Джеваир къартбиталарым) сюргюнликке айдалып Ташкент виляетининъ Бекабад районына «Дальверзин» совхозына тюштилер. Сюргюнликте Шефикъа къартбитам мектепке ишке кире ве химия-биология оджасы олып чалыша.

Улу Ватан дженки (1941-1945сс.) биткен сонъ, Эбазер къартбабам сюргюн олгъан ерлерде озь къорантасыны тапа.

1947 сенесинде Шефикъа къартбитам локъсалыкъта олгъанда тиф хасталыгъына огърады, оннен кечинди. Шефикъа къартбитам кечинген сонъ, Эбазер къартбабам янъы къоранта къура ве «Дальверзин» совхозында мектепте тарих оджасы олып чалыша.

1975 сенесинде январь айында Эбазер къартбабам мектепин босагъанынъ басамакъларында, бир кереден юрегинден тутып инфаркт олуп кечине.

          АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

Трубач Джемиль

Исмаил къартбаба

Презентация



Эр бир къорантанынъ озь къараманы бар.
Бизим къорантамызнынъ къараманы – Исмаил къартбабадыр. Онынъ яшайышы узун ве меракълы.

Абжемилов Исмаил 1918 сенеси Къырымда Бахчасарай тарафында Черкез-Кермен коюнде догъды. Бабасынынъ ады Абжемиль, анасынынъ ады исе Алиме эди.

Къоранталарында беш бала бар эди. 1926 сенеси къоранталары Мамашай коюне кочьти.

1939 сенеси, Кишинев шеэринде ордуда хызмет эткенде, Исмаил къартбаба Финляндия дженкине чагъырылды. Дженк биткенинен ордугъа къайтты.

1940 сенеси Къызыл Ордугъа чагъырылды. Дженк башлагъанда, аскер, къуршун къолуна алып, немсе къаршы дженклешти.

1941 сенеси июньнинъ 22-де дженк башланды. Эки куньден сонъ йигит Прут озеннинъ янында душман къаршысына чыкъты.

Шу сенеси Исмаил Бельцы шеэрнинъ янында агъыр яраланды. Экинджи кере 1944 сенеси Одесса шеэрини азат олув вакътында яраланды.

Атыджы дивизиясында булунып, минометчы вазифесини беджерип, Румынияны, Югославияны, Венгрияны, Чехословакияны, Польшаны азат этюв урушларында иштирак этти.

Къартбабанынъ айткъанына коре, энъ агъыр урушлар Венгрияны азат этюв вакътында олды.

Учюнджи яраланув: аскернинъ янында мина патлады, о контузия олды ве госпитальде булунды. Бу вакъиа 1944 сенеси декабрь айында олды. Эки афта Исмаил бир шей дуймады ве эшитмеди. Амма, бунъа бакъмадан, джебэге къайтмагъа арзу этти.

Амма ниети ерине кельмеди, Гъалебе кунюни къартбаба госпитальде къаршылады. Бойле, онъа дженк битти.

Сагълыгъыны тюзетмек ичюн, чокъ вакъыт керек олды.

Бундан гъайры, Исмаил къартбаба ярамай хабер эшитти: бутюн къырымтатар халкъы озь Ватанындан сюргюн этильди.

Къырымтатар джебэджилерини де шу ерлерге ёлладылар. Къартбаба Ташкент виляетининъ Орта Чирчик районына тюшти. Мында о буюк къыйынлыкъларгъа огърады. Фермада ат бакъыджы олып чалышты.

Биринджи куньлерден башлап, Исмаил къартбаба озь къорантаны къыдырмагъа башлады. Комендант вакътында бу ишни беджермек пек агъыр эди.

1956 сенеси комендант режими лягъу этильди.

Он йыллыкъ къыдырувлар мусбет нетиджеге кельди.

Исмаилнинъ анасы дерт баласынен якъын, Янгиюль шеэринде, яшай эдилер. Бабасы энди ольди.

1951 сенеси огълан Шефикъа деген къызгъа эвленди. Бу къорантада учь къыз ве бир огълан догъулды.

Къырымгъа Исмаил къартбаба озь къорантасынен 1992 сенеси къайтты.

Къурман районынынъ Борангъар коюнде эв сатын алып яшадылар.

Исмаил къартбаба 103 яшында январьнинъ 7-де 2022 сенеси вефат этти.

Къартбабамнынъ чокъ мукяфатлары бар

Исмаил къартбабамыз – бизим гъурурымыздыр. Озь балаларына ве торунларына яхшы тербие берди, бутюн омюр чалышты. Оны ватанпервер, ишкир, кулерюзьлю, джесюр инсан киби эр кес таный.

         АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

 

 Усеинов Усеин                

Аилемизнинъ къыйметли мирасы

Видео

Эр бир халкъны тамырлы асырлар девамында кучьлешкен терекнен къыясламакъ мумкюн. Терекнинъ тамырлары - бу бизим къартдеделеримиз, кечмишимиз, терекнинъ япрачыкълары - яш несилимиз – бизим келеджегимиз.

 Меним адым Усеин. Усеин ады арап тилинден алынгъын ве «мераметли, яхшы» манасыны анълата. Сейтмеметнен Усеин адлары баба тарафтан бир къач къат сулялемизде къартбабадан торунгъа кече экен. Меним адымны да, адетиндже, Усеин къойдылар.

Къртбабам пек ишкир ве иджаткяр инсан, миллий музыкамызны севе, эвде эр даим бизнен ана тимизде лаф эте. Мен ондан чокъ шейлер огренем.

Усеин къартбабам 1952 сенеси Алмазар деген ерде догъгъан. О секиз балалы къорантанынъ энъ буюги экен. Балалыкътан музыкагъа авесленген, трубада чалгъан.  Буюген сонъ, Бегават шеэринининъ музыка юртуны окъуп битирген. 1976 сенеси оны Хайтарма ансамблине къабул эткенлер. Февзи Белялов, Урие Керменчикли белли бестекярларнен чалышмагъа онъа къысмет олгъан. Чокъ йыллары Усеин къартбабам оджалыкъ япкъан.1979 сенеси къартбабам Алиме битама эвлене, оларнынъ учь балалары ола: Сейтмемет- меним бабам, Реане алам ве Имран эмджем.

Мен сизге аилемизнинъ дегерликлерини косьтермеге истейим. Чокъ йыллар девамында Усеин къартбабамнынъ къорантасында несиль-несильден сакъланып келинген мирас: шербенти, йипишли къушакъ, брош ве фес пулчыкълары.                 Усеин къартбабамнынъ къорантасы насыл агъыр алгъа къалмаса да, бу къыйметли шейлерни сатмагъанлар ве денъиштирмегенлер.

Оларнынъ тарихыны беян этмек ичюн мен къартбабама мураджат эттим.

Усеин къартбаба:

- Къорантамызнынъ тарихынен меракълангъанынъ пек яхшы, торунчыгъым. Мен санъа джанымле бу асабалыкъ къалгъан шейлернинъ тарихыны икяе этерим.

Бу дегерликлер меним бабам, сенинъ Сейтмемет къартдеденъден къалгъан мирастыр. Олар Къырымдан чыкъып, Урал дагъларыны, Орта Азия чёллерини, сюргюнликнинъ аджджы йылларыны корип, кене мекянларына къайтып кельдилер. Чокъ агъыр куньлернинъ шааты олгъанлар.

Бабамнынъ анасы Суваде 1890-1895 сенеси догъды. Акъайгъа чыкъмагъа вакъыты кельгенде, Гулюмбий (шимди Некрасовка) коюне келин олып тюше. Усеин къартбабамнен эвленелер ве татлы-муабет яшайлар, оларнынъ алты эвлятлары ола.

Къартана ве къартбабам акъылнен иш туткъан, ишкир инсанлар экен. Онынъ ичюн раат яшагъанлар. Зенгин къоранта оларакъ, 1929 сенеси раскулачиваниягъа огърайлар, Уралгъа тюшелер.  Къатты сувукъларгъа даянамайып, къартбабам 46 яшына кельгенде, агъыр хасталана ве кечине. Учь баласыны да битам Урал топракъларында дефин эте.

Сонъра, сагъ къалгъан 3 баланен Къырымгъа, озь коюне къайта. Къайтса не корьсин, эвлерини коммунистлер йыкъкъанлар. Кой халкъы, сакъынып, битама ярдым элини узатмагъанлар. Кимсе эвсиз-баркъсыз къалгъан къорантаны эвлерине алмагъан. Бойлеликле, насыл да олса, битам балачыкъларынен озьлерининъ азбарында къалгъан къой аранында къышламагъа меджбур олгъан. Баарьде колхозда чалышып, бир-эки капик топлай ве Къаралез коюне сой-соплары, дайысы яшагъан ерге кочкен.

Энди-энди аякъкъа тургъан вакъытта, 1941 сенеси дженк башлана. Бабамнынъ агъасы Сейдамет Перекоп урушларында, эляк ола.

1944 сенеси бутюн халкъымызнен берабер оларны Къаралез коюнден сюргюн этелер.

 Суваде битам сюргюнликке эки баланен келип тюше: бабам-Сейтмемет ве Магъбубе алам. Бабам, 1924 сененинъ баласы, сюргюнликке огърагъанда 20 яшында экен. Эвсиз-баркъсыз олар Вревскийнинъ 2-инджи отделениясы, Сушка деген ерге тюше ве баракларда яшайлар.

Сюргюнлик йыллары - ачлыкъ белясы, агъыр ишлер, хасталыкътан битам 1946 сенеси вефат эте. Бабамнен алам, озьлери яш олсалар да, бабамнынъ эмджесининиъ оксюз къалгъан къызыны озюне алып осьтюрелер ве акъайгъа берелер.

  1951 сенеси бабам анамны расткетире ве эвлене. Оларнынъ секиз баласы ола, бириси- Ибраим деген къардашым кечине, къорантада еди джан къалдыкъ.

Эээ, торунчыгъым, къорантамызнынъ такъдирини айтджакъ олсанъ, китаплар язмакъ мумкюн.

Бу къоранта дегерликлерине кельгенде, мына бу брошнынъ тарихы бойле:

Суваде битам акъайгъа чыкъаджакъта агъасы Одесса усталарына бу брошны яптыргъан ве тоюнда эдие эткен. Бу фырланта да битамнынъдыр. Бу алтын пулчыкълар исе, битамнынъ фесиндендир. Къорантамыздаки еди джан баласына бирер пулчыкъ мирас къалгъан. Бу пулчыкълар да бириси бабамки, экинджисини де манъа аламдан къалгъан. Аламнынъ озь балалары ёкъ эди, онынъ ичюн озь пулчыгъыны манъа эдие этти.

Бу пулчыкъларгъа феснинъ сюс пулчыкълары, - дерлер. Пулчыкълар устюндеки арап элифбесинде языларны бизге Сакъ шеэр Имамы Месфер Сеттаров ве Анадолу университетининъ тарих факультетининь оджасы, профессор Мехмет Топал ярдым эттилер.

Пулчыкъларнынъ бирисинде -  III-инджи Селим Cултаннынъ имзасы бар, Истамбулда басылгъаны акъкъында языла ве 123 ракъамлар, яни III-инджи Селим Cултан 1792-1802 сенелери падишалыкъ япкъан сенелери.

2-инджи пулчыкъта –къараларнынъ ве дерьяларнынъ Cултаны, Cултан огълу Султан язылы. Бу лагъап Фатих Cултан Мехметтен башлап Османлы cултанларына бериле экен.

           Бу шейлер къорантамызнынъ кечмишининъ джанлы тарихыдыр, торунчыгъым.

Эр бир инсан тамырларыны бильмек керек. Къорантамызнынъ тарихы, бутюн миллетимиз тарихынынъ бир къысмы оларакъ, сенинъ ярдымынъ иле, даа чокъ несиллеримизге беян оладжакъ, иншаллах.

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

 Абкеримова Эльмаз

Къартбабамнынъ омюр тарихындан

Презентация      Къартбабанен субет (видео)

Селям алейкум, меним адым Абкеримова Эльмаз Серановна. Мен  озь къартбабам акъкъында араштырма иш азырладым. Бугунь исе бу ишни сизге такъдим этмеге истейим.

«Бир кунь келир, окъугъанларнынъ куню олур» бу меним къарбабамнынъ къартбабасыны сезлери. О озь балларына бойле весиет этип аткъан.

Бу меним къартбабамнынъ айле тереги.

 Назим къартбабамны Халилулла къартбабасы  балалыкъ чагъы Туркиеде кечкен. О Стамбулдаки медреседе 6 йыл окъугъан, онынъ бабасы кечинген сонъ анасы ве къардашы иле Къырымгъа къайтып келелер. Мында Ялтада оджалыкъкъа окъуй , Кезлевге къайтып келип эвлене  ве оджалыкъ омюр ишини башлай. Шерде большевиклер зорлыгъындан сакъынып Акъ-Шейх районнынъ Танабай коюне кочелер. Мында апайы кечине, Софие  къызыны къартбабасы остюрмеге озюне ала. Бир къач йылдан даа бир кере эвлене оксюз къалгъан Эмине Аппаз къызына. Онынъ даа 4 баласы ола: къызлары Кяфие, Сание, Къайрие  ве огълу Февзи. Онынъ балалары ичинден учю оджа олалар. Бириси меним къартбабамнынъ анасы Кяфие.

Къяфие  Халил къызы 1925 сенеси март 10да дюньягъа келе. Балалыгъы Акъ-Шейх ве Джанкой койлеринде кечкен, чюнки бабасыны чокъ ерге оджалыкъкъа чагъыргъанлар. О 19 яшында олгъанда  анасы кечине, алты къардашы иле  анадан оксюз къалалар. 18 майыс 1944 сенеси Узбекистангъа сюргюн олалар, нидже къыйынлыкълар чекелер, бир йылдан бабасы  ве эки къардашы хасталыкътан кечинелер. 1946 сенеси Андижандаки педагогика институтына кире ве эки йылдан математика оджасы олып чыкъа. 1948 сенеси Ашуров Ибетуллагъа акъайгъа чыгъа ве мектепте математика оджасы олып чалыша.  1950 сенеси 27 январда тонгъыч  баласы Назим(къартбабам)  дюньягъа келе. Онынъ даа 7 баласы ола. Бутюн омюри оджалыкъ япа. 1983 сенеси омюр аркъадашы1992 сенеси Къырымгъа къайтып келе. 2009 сенеси ноябрь 10  вакъытсыз кечине.

Ашуров Назим Ибайдуллаевич  1950 сенеси  январь 27де Озьбекистаннынъ Андижан область Къургъанепа районынынъ Дардакъ коюнде Ашуров Ибейдулла ве Кяфие Халилаева оджалар къорантасында дюньягъа кельди.1958  сенеси  кой мектебине барды, сонъра  Аимдеки мектебини 1968 сенеси битирди. Андижандаки институтына гидромелиорация факультетине кирди, амма мандаттан кечмеди. Шу йылы аскер ордусына  тюшти, 1970 сенеси къайтып кельди ве кой мектебинде оджалыкъ этип башлады.1971 сенеси Ош педагоика инстититутына филология факультетине кирди. 1976 сенеси окувны битрди ве  озь коюнде оджалыкъ япып башлады. 1978 сенеси  эвленди. Меним къартанамда бутюн омюри оджа олып чалышты. 1979 сенеси Къургъантепа рус тили оджаларына ачыкъ дерс  кечирди ве о сенеси  райОНОдаки  рус тили ве эдебият усулджысы олып тайинленди. «Озьбек ССР халкъ  Маориф алочысы» унванына такъдирленди. 1989 сенеси  сентябрь айында Къырымгъа авдет олды. Первомайский районнынъ Кормовое  коюндеки мектепке омюр аркъадашы иле оджа оларакъ кирдилер.  2002 сенеси  сентябь 21де  Кезлев шеэри, Исмаилбей къасабасында миллий мектеп ачылды. Бу мектепке директор оларкъ таинленди ве 2021 сенеси къадар чалышты. Бутюн омюр озь ишини юксек дереджеде беджермеге тырышты. Энди исе биз иле эглене. Мен озь къартбабамнен гъурурланам!

Дикъкъат ичюн сагъолунъыз!

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

 Аджимирова Фериде

Къартбабамнынъ  омюр тарихындан

Презентация

Яшлыгьы Багьчасарайда кечти. Зеинливе фааль арекетчен бала эди. Онынъ, кокте кьуш киби учмагьа, балабан бир арзусы бар эди.Меним кьартбабамАблаев Рефат1921с.мартнынъ14 Багьчасарай ш.,аякькьапчы, Памукьчы Абла ве Назифе кьорантасында догьды.

1940с.10-джы сыныфны битирип, Харьков авиация окьув юртуна, авиамеханик курсына къабул олунды.

1941с. Муддеттен эвель курсны битирип, дженкке ëл алды. Богдан Хмельницкий адлы къырыджы авиацион полкында 427(151)хызме тэтти. Бу полкта Совет Бирлигининъ къараманы подполковник Якименко А.Д. реберлик япа эди.

Кьартбабам уйкен авиамеханик эди. Онынъ вазифеси арбий учакъларыны азырламакъ эди. Комсомол тешкилятынынъ кятиби эди.

Шималь-Гьарбий Тихвин районында, Шуг-озенде генерде, биринджи кере бетме-бет дженкнен корюшти. Бу ерлерде пек агъыр къорчалавурушы кете эди. Баарьнынъ1942с. Дженюп-Гъарбий фронтта, сонъра Украина фронтында хызмет этти. Башындан къорчалавурушы эди, сонъра Румыния, Венгрия, Австрия, Югославия, Словакия ве Чехия азатлыгъында иштирак этти.

Къартбабам Галебени Брно(Чехияда)шеэринде къаршылады. Гвардия старшина унванында, алты медальиле дженкни битирди. Дженктен сонъ Болгарияда хызмет этти.1946с.сентябрь айында демобилизация олды.

1946с.Озьбекистанда Маргъылан ш. келип чыкъты ве Маргъылан йипек комбинатында чалышып башлады. Башта мастер олып чалышты. Онынъ иле берабер ичтимаий ишлер алып бара эди. Соньра комбинатнынъ реис муавини олып чалышты.

1948с. Шу комбинатта къартбабам келеджкте озь рефикьасынен таныш олды. Коссе Сайме къартанамнен иле 50йыл бахытлы, шереф омюр кечирди.1949с. Амди дайим догъулды,1951с. Айше-тизем ве1955с. Меним Алие къартанам дюнья юзюни корьди.

1961с. Гъыябий текстиль окъув юртуны битирди.1966с. шу окъув юртунда фзу-ны башлыгъы олды: яш кадрларны азырламакъ вазифесинде булунды.

Маргъылан йипек комбинатында къартбабам Аблаев Рефат Аблаевич, 43йыл мудирлик япты.1989с. Къырымгъа, Ватангъа къорантасы иле кочьти.

Нефакъаджы олгъан сонъ, маариф ве ичтимаий ишлер алып барды.

1999с. 9 декабрьде агъыр хасталыкътан сонъ, къоранта азалары арасында, къартбабам рахмет олды. Меним къартбабам ватанпервер инсан эди. Догъмушлар, къомшулар, якъын адамлар хатырасында, къартбабам самимий, эйи, сезгир, дикъкъатлы, инсансевер адам олып из къалдырды.

Мен къартбабамнен гъурурланам!

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

Сиджелилов Абдурахман

Коклуз коюнинъ тарихы

Презентация



Мен, Сиджелилов Абдурахман Исмаилович, Багъчасарай районы Фотисала мектебининь 8 сыныф талебеси олам. Мен Коклуз коюнде яшап, коюмизнинъ тарихинен пек меракъланам. Эр бир инсан, озь тамырларыны бильмек керек, деп саям, «Кечмишни бильмесенъ — келеджегинъ ёкъ», деп бефтан айтмагъанлар, бу пек догъру аталар сёзлеридир. Бугунь меним къорантам яшагъан эвде, дженктен эвель, белли къырымтатар языджы ве оджа Мемет Нузет яшагъан эди. Коюмизнинъ тарихи акъкъында башкъаларгъа да тариф этмеге истейим, ишимнинъ актуаллиги де шундан ибареттир.

Ишимизде биз Коклуз кою акъкъында тариф этемиз. Коклуз кою Бельбек озени боюнда, дагьлар арасында ерлешкен дюльбер ве берекетли койдир. Меним къартбабам – Сиджелилов Ситмер догъма Коклузлыдыр.

Белли мимар, халкъымыз арасында танылгъан инсан Ренат Саранаевнинъ тамырлары да Коклуз коюнден. Къырымтатар халкъынынъ урф-адетлерини ве яшайышыны гъайрыдан тиклемек ичюн Ренат Саранаев коюмизде «Этнография меркези»ни ачты. Бу меркезде ве онынъ этрафындаки байырларда «Хыдыр деде» адлы бедий фильмнинъ чекими олды.

Миллий арекет иштиракчиси Айдер Бариевнинъ эджджатлары да Коклуз коюндендир.

Коклуз коюнинъ топонимлерине кельгенде къайд этмелимиз ки, коюмизде 3 маале – Ашагъы маале, Орта маале ве Юкъары маале ерлеше. Дёрт къая – Къоба къая, Сююр къая, Ирта къая, Сандыкъ къая ве бир озен – Суаткъан озени де бар. Коклуз коюнинъ эски джамиси шимди тамир этиле. Даа мимар Ренат Саранаев тарафындан тамирленген чокъракъ та бардыр.

Эр йыл яз айларында Коклузлылар корюшюви ола. Бу корюшювге Кырымнынъ чешит кошелеринден мусафирлер келелер. Бу тедбир пек меракълы ве шенъ кече.

Койге киргенде, сагъ тарафтан джами ве медресе-мектеп ерлешкен. Бу медресе-мектепте, дженктен эвель, белли къырымтатар языджы ве оджа Мемет Нузет чалышкъан. Бу окъув юртунда, дин окъувларындан гъайры, чешит тюрлю фенлер де огренильген.

Мемет Нузет шимди бизим къоранта яшагъан эвинде яшагъан эди. Бизим эвимизнинъ диварында 2016 сенеси Мемет Нузетке багъышлангъан хатыра тахтасы къоюлды.

Къырымтатар эдебиятынынъ корюмли ве истидатлы языджысы Мемет Нузет бейит айтып юрген, кой-койден саз чалгъан кедайлардан, кой къартларындан дестанларны, масалларны, аталар сёзлерини, текерлемелерни, айтымларны эшите, гъамлы тюркюлерни динълей, чешит миллий урф-адетлеримизни, байрамларымызны корип, сонъундан, эдебий яратыджылыгъында балалыкъ теэссуратларындан семерели файдалана эди.

Мемет Нузет Байдар овасы Куйбышев районынынъ Коклуз коюнде оджа олып чалышкъан эди, сонъра апансыздан хасталанды ве 1934 сенеси майыс 4-те Коккозь хастаханесинде козьлерини эбедий юма, онынъ сонъ мекяны Янджу коюдир.

Мемет Нузет биринджи шиирлеринде Къырымнынъ чёль тарафыны, онынъ манзараларыны тасвирлей. О, шиирлерини анълайышлы тильде яза. Шаир шиириетнинъ чешит жанрларында эсерлер: лирик шиирлер, тешвикъий шиирлер, ахлякъ, тербие, турмуш мевзусында шиирлер, балалар ичюн шиирлер, шиирий пьесалар, поэмалар яратты. Бу эсерлернинъ эр бири шиириетнинъ юксек нумюнесидир.

Мен Коклуз коюми пек севем, коюмизнинъ тарихинен меракъланам ве шу койде яшагъаныма гъурурланам.

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

Шейхислямов Юнус

САЛАЧЫКЪ

Видео


Къаялар арасында,

Чюрюк сувнынъ боюнда,

Ерлешкендир уфачыкъ,

Койнинъ ады Салачыкъ.

Узун сельби тереклер,

Кираметли эвчиклер,

Этрафта чыкъкъан сеслер,

Пек шырныкълы эдилер.



Къобаларнынъ ичинде,

Кемане, зурна, даре.

Усталарнынъ элинде,

Агълай-куле муджизе.



Чалгыджы ве демирджи,

Териджи ве къуюмджи,

Эписи мында яшагъан,

Ишнинъ устасы олгъан.



Шейх Мансур деген инсан,

Акъикъий дыр мусульман,

Ислям динъни даркъаткъан,

Джамилерни къурдыргъан.



Хаджи, Менъгли Герайлар,

Эди биринджи ханлар.

Къоркъу бильмез батырлар,

Эльбет, бизим эдждатлар.



Узакълардан кельгенлер,

Салачыкъкъа йигитлер.

Зынджырлы медресеге,

Илимни огренмеге.



Ашлама сарайныда,

Ханлар къурдыргъан мында.

Излренинъ къыдыргъанда,

Суаллер догъа: «Къайда?»



Мерьем-ане дереси,

Бурун къая тёпеси.

Чокъ шейлерни корьгенлер,

Афсуски индемийлер.



Дюньянынъ бир парчасы Ешиль ада,

Халкъымнынъ тарихи язылгъан мында.

Тавр, скиф, гунналар ве дигерлери,

Темельни къойгъанлар бу ерлерни.



Чюрюк сувнынъ боюнда,

Ерлешкен коюм.

Дюнья тургъанджыкъ – сен тур!

Дейим эр даим.



Къараман эдждатларым,

Яшагъан мында.

Дженклешкенлер джушманнен,

Керек олгъанда.



Герайларнен Гаспралын,

Излери къалгъан.

Дигерлеринъки исе,

Чокътан ёкъ олгъан.



Биз эджадларымыздан,

Орьнек алайыкъ.

Къырымнынъ саиплери

Бизлер олайыкъ!



Муэллиф: Сейтмеметов Энвер ( меним къартбабам)

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери             

 Меметова Эдие

Сандыкъ хазинелери . Марама.

 Презентация

                                              

        Зр бир къорантада

        дегерлик  бар

        Къоранта кечмишини

        о айтып берер.

        Хатыра оларакъ

        сакълай къоранта.

        Несильден-несильге

        кече бу хатыра...

Бир къач кунь эвельси меннен ойле бир меракълы вакъиа олды ки, о акъкъында икяе этмек истейим.

Меним битамнынъ ады Гульнара, о алтмыш секиз  яшында. Шимди о нефакъаджы. Къач вакъыттан берли мени, битамнынъ бир  февкъульаде шейи пек меракъландыра - бу онынъ балабан сандыгъыдыр. Анълагъанынызгъа коре, сандыкъ озю меракълы дегиль, меракълы онынъ ичиндекиси. О куню битам манъа сандыкъта не олгъаныны косьтерди, меним козюм исе, эписи шейлер арасында олгъан, пек дюльбер, назик бир марамагъа ве эски Къурангъа тюшти.  Оларны корьген сонъ, мен битама мараманынъ тарихыны анълатмагъа риджа эттим.

Бу марама - бизим къорантамызнынъ дегерлиги экен. Битама, о озь анасы Исмигульден, онъа исе онынъ анасы Назифеден келип чыкъкъан экен. 

Ибраимова Назифе  1903 сенеси Багъчасарай районы Аджи -Булат (шимди Угловое) коюнде дюньягъа келе . Назифе битанынъ ве Бейтулла къартбабанынъ   беш  баласы ола.

Назифе бита  коюнинъ дюльберлиги акъкъында ольгендже айта эди: «Къырымнынъ эписи ерлери дюльбердир, амма  Аджи- Булат онынъ энъ дюльбер еридир. Бу  темиз авасы , аджайип Къара денъиз  ялысы».

Къыркъ бир яшында олгъанда оны къорантасы иле Къырымдан сюргюн этелер. Олар Озьбекистан виляетининъ  Ходжаабад районына келип чыкъалар. Къырымдан сюргюн этильген вакъыт Назифе бита марамасыны озюнен алып кете ве къач йыл ичинде сакълы тута экен. Онынъ башындан пек чокъ къыйынджылыкъ ве фелякетлер кечсе де, мараманы сатып, ондан файдаланмагъан. Бунынъ манасыны манъа битам бойле анълата эди: «Бу марама – бизим аиле дегерлигимиздир, насыл агъыр куньлер олса да, бу шейни сатмагъа олмай, чюнки о къач несиль-несильден кечип, келеджек несиллерге кечмек керек».

Марама – бу мусульман къадын-къызларынынъ бир тимсалидир. О къадын – къызларнынъ савлугъыны, темизлигини, ачыкъ гонъюллигини бильдирген бир шейдир ве о, тек анадан къызгъа (демек ана сызыгъындан) кечедир. Бу аджайип марама вакъыт кельген сонъ, Назифе битадан онынъ къызы Исмигульге кече, о меним битамнынъ анасыдыр.

1989 сенеси Исмигуль бита аилеси иле Озьбекистандан Къырымгъа, Къарасувбазар  районыныъ Къабурчакъ (Мичуринское) коюне кочип келе. Мараманы да Къырымгъа алып келе.

Аз вакъыт кече ми, чокъ мы, бу марама меним битам Гульнарагъа багъышлана экен. Ойле олып, бу аиле дегерлиги шимди меним битамнынъ элиндедир. Къач несиль несильден кечип, шимди о бизим аилемизнинъ  дегерлиги  сайыла.

Къыйметли, аджайип бир шейдир! Онъа бакъсанъ, даа да бакъмагъа истейсинъ. Ойле дюльбер ки!  Эки тарафында  алтын лялелер  нагъышлангъан.  Исмигуль бита  Гульнара битама бу лялелернинъ манасыны ойле анълаткъан . Ляле чечеклери эминлик, зенгинлик , берекет бильдире. Несиль несильден кечип, бу къыйметли дегерлик аиледен аилеге берекет, боллукъ, зенгинлик, къадын-къызларгъа къавий сагълыкъ кетире экен.

Мен бу вакъиа акъкъында бильген сонъ, озюмни пек бахтлы адам саям ве бу къыйметли марама меним аилемнинъ келеджек несиллерине барып етеджегине эминим. 

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери            

 Мусладинова Мелек

Тувакълы йигит Фахри Атбогъан

Презентация

              Тувакъ Алушта районнынъ янында ерлерше. Бу койде меним къартбабам дюньягъа келе ве балалыкъны мында кечире. 1945 сенгедже бу кой тувакъ адыны ташый эди, лякин 1946 йылы койге Рыбачье адыны бердилер.

Дёрт огъланнынъ энъ буюги Фахрийнинъ омюрини къыскъадан къайд этип кечейик. О, озюнинъ балалыкъ ве генчлик чагъыны Тувакъ коюнде кечире. Башлангъыч бильгисини ве орта тасильни шу койде ерлешкен 10 йыллыкъ мектебинде ала. Окъувны аля ишаретлернен битирген сонъ, бабасы киби багъчеван олып, мейваларнынъ, юзюмлернинъ янъы-янъы чешитлерини яратмагъа ниет эте. Арзусыны аяткъа дёнюрмек макъсадынен о, Ялтадаки махсус дженюбий медениет бильги юртуна окъумагъа кире. Техникумда курсдашларына бакъкъанда эйидже окъуп, оджаларнынъ сайгъы-урметини къазана. Фахрий 3-курста окъугъанда, Ялта шеэр арбий комиссарлыгъындан даветнаме кягъыты ала. Оны Акъярдаки топчулар окъув юртуна ёллайлар.

         Тувакълы йигит 1941-42 сенесине къадар арбий окъув юртунда тасиль ала. 1942 сенеси 27-сентябрьде Фахрийге кучюк-лейтенант унваныны берип, Сталинград округ болюгине ёллайлар. Анда 416-полкта взвод командири этип таинлейлер.

        Бойлеликнен, тувакълы субай 32 аскерге ёлбашчылыкъ япа ве оларнен берабер къасыргъалы дженк мейданына кире, немсе айдутларыны Советлер Бирлигинъ топрагъындан къува-къува 1943 сенеси дженк тарихи саифелерден ер алгъан Курск-Орел кемеринде дженклеше. Бу урушларгъа орду генераллары К.К.Роковский ве Н.Ф.Ваутин реберлик япалар.

       Немселернинъ макътавлы 30-дивиязиясы бу Курск урушында ёкъ этильди. Август-сентябрь айлары Орёл шеэри азат этильди. Курск урушы экинджи джиан дженкинде аль этиджи олып, Совет Ордусы тамамен тешебюссюсни озь элине алды. Фахриий къартбаба да чокъ аскерлерини гъайып этти, озю де 27-сентябрь куню сол къолундан яраланып, тарла госпиталинде тедевийленди. Бу къанлы тарихий чарпышмада тувакълы взвод командири «Къызыл Йылдыз» орденинен мукяфатланды.

          Бу тарихий урушта тувакълы взвод командири Фахрий къартбаба уйкен лейтенант унвпныны, «Джесюрлик ичюн» медалинен мукяфатлана. Берлин эпопиясында юзлернен Къырым субайлары, аскерлери иштирак этелер, амма оларнынъ къоранталарыны та 1944 сенеси майыс18 куню азиз Ватаны-Къырымдан сюргюн эттилер. Бу акъта Фахрий къартбабагъа бир шей айтмайлар. Оны 689-топчулар полкуна ёллайлар. Арадан бир ай кечкен сонъ тувакълы субайны демобилизация япалар. Йигит олюм-къалым джебелеринде сагъ къалгъанына къувана-къувана, догъмуш коюне ёл ала. Субай огде не оладжагъыны тасавур биле этмей. Оны Къырымда чечеклернен отьмек ве тузнен къаршылап аладжакъларына умют этип, адымларыны тезлештире. Тувакъ коюнде оны дюньягъа кетирген намлы багъчеван Амет огълу Мустафа ве йылларынен асрет чеккен анасы Абдуразакъ къызы Акименинъ къучакъларына коксюндеки орден ве медаллери иле сарылып, янакъларындан, козьлеринден ольмеге ашыкъа. Эйат, оны юзьлернен, бинълернен къырымлы къараманлар киби ёлда токъталалар. НКВД хадимлери япаджыгъыны япалар, Фахрий къартбаба бу кунни, фаджианы-коргендже, дженкте эляк олгъаным яхшы эди, деп тюшюне.

          Курск кемеринде госпитальде берабер тедавийленип, бутюн къанлы дженклерде берабер олгъан дженкявер досту Климов Володянынъ эвине кете.и Достунен корюше. Астрахан кой ходжалыгъы техникумына арбий ребер оларакъ ишке кире ве эки йыл бу бильги оджагъындра чалыша. Бир кунь Фахрий къартбаба шеэр сокъакъларынъдан биринде Орта Асиягъа алып кеткен тренинден, чаресини тапып къачкъан тувакълы Аппаз, Аблямит, Смайыл ве Аметни апансыздан раст кетире. Бу йигитлер Фахрий къартбабанынъ къорантасы Фергъана областына сюргюн этильгенлерини айталар.Бойлеликнен бу вакъиа битти. Фахри къартбаба эвленди озь койдешине Асие къартанагъа ве оларгъа огълан эдие эте-Сейяр, Асан, Усеин ве Усеин.

         Асие Юзбашиева 82 яшында олуп, 2004 сенеси Ватан топрагъында дефн этильди. Фахри Атбогъан 2008 сенеси апрель айында вефат этти.

       Заман денишир, вакъытлар кетер, лякин биз бир вакъыт оларнынъ хошкъан исселерни унутмамыз!!! Къартларымызнынъ истекни керчеклештирейик!!! Ватанымызда къалайыкъ!!!

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери            

Ибрагимов Аблямит

Бир  феснинъ «омюр ёлу»

Презентация



Эр бир къорантада озь аиле дегерликлери бар. Олар асырлар девамында сакъланылалар ве несиль-несильден … Не ичюн биз бу мукъаддес шейлерни сакълап турамыз? Чюнки олар бизлер ичюн тек тарихий джеэттен дегиль. Одлар халкъымызнынъ медениети, урф-адетлеримизни, эдждатларымызнынъ хатиреси оларакъ акс олуналар.

Бизим сыныфымызда «Аиле дегерликлери» проекти реализован. Шу проектнинъ нетиджесинде бизде мини-музейнинъ тешкиль этильди.. Бу мевзу мени пек меракъландырды. Анамдан сорадым: «Къорантамызда эски заманлардан къалгъан эшьялар, урбалар, савутлар бармы?». Анам манъа бир шей акъкъында икяе этти – бу къырымтатар миллий баш кийими фес. Анълагъанымызгъа коре, бу фес 98 йыл эвельси тикильди. Эдждатларымнынъ такъдири мени эр даим меракъландыргъаны себебинден мен бу бу фес акъкында толу малюмат топлап башладым.

Меним ишим- шу фес акъкында малюматларны араштырув, сой-сопумызнен субет керичюв, аиле альбомымыздаки фотосуретлерни топлав.

Араштырмамнынъ объекти: къадын=къызларнынъ къырымтатар миллий баш кийими фес, онынъ тарихы, чешитлери, орьнеклернинъ хусусиетлери.

Араштырмамнынъ предмети: баш кийимининъ тарихы.

Араштырмамнынъ макъсады: къорантамызнынъ тарихыны огренюв, къырымтатар къадын- къызларнынъ миллий баш кийими фес акъкында малюматларнын топламакъ ве огренмек.

Араштырмамнынъ проблеми: бу фес къорантамызда къайдан келип чыкъкъаныны огренмек.

Араштырмамнынъ вазифелери:

1. «Аиле дегерлиги недир? » деген суальге джевап бермек.

2. Фес насыл тикильгени акъкъында малюмат бермек.

3. Феснинъ «омюр ёлуны» косьтермек.

4. Топлангаъан малюматнен оджаларымызнен, сыныфдашларымнен пайлашмакъ.

Актуаллиги

Мевзумнынъ актуаллиги шунда ки, яш несиль оларакъ, халкъымызнынъ тарихы, адетлери, миллий урбалар ве емеклер акъкъында бильгилеримиз арттырмакъ. Мен къырымтатар медениетини толуджа оогренмек истейим, чюнки бу догъмушларымнынъ медениети, къорантамнынъ, анам ве бабамнынъ, къартанларымнынъ ве къартбабаларымнынъ медениетидир. Къорантамызда миллий аньанелеримизнинъ къадрине етелер. Биз диний ве халкъ байрамларыны кутемиз. Бойле байрамларда бизлер бутюн къорантамызнен топлашамыз. Кечмишимиз акъкъында хатырлавларымыз юреклеримизни сызлата. Кечмишимиз олмаса, келеджегимиз олурмы, аджеба? Билемиз ки, земаневий янылыкъларынынъ таянчы - халкъымызнынъ ве аилемизнинъ медений аньанелери. Шу себептен тамырларымызнынъ огренильмеси энъ эсасы деп сайыла.


2.ЭСАС КЪЫСЫМ

2.1. Дегерлик недир?

Биринджиден, мен «дегерлик» сезюнинъ манасыны огренмек истедим. Аиле дегерликлери- бу асыр-асырдан ве несиль-несильден сакъланып кельген шейлердир.

Сергей Иванович Ожеговнынъ анълатмалы лугъатында Дегерлик-

2.2. Фес недир?

Фес- Османлыкъ девлетинде таркъалгъан баш кийими. Османлыкъ дюньясына Авропадан келип чыкъкъан, фес бир къач кере озь шеклини денъиштирген, ве XIX асырнынъ сонъунда онынъ бутюн тюрлери белли олгъан, лякин, эрте заманлардаки феслер энди сийрек расткеле биле:

а) «тарбуш» (тур-«фес») феслернинъ бир сою оларакъ та XVIII в., асырнынъ ортасында Тюркиеден Къырымнынъ ялы боюна кетирильген. Мында олар эркеклернинъ дегиль де, тек къадын-къызларнынъ баш кийими оларакъ сайыла эди (Пейсонель, 1927, 16).Феслер шеклинен, нагъышларнен, теренлигинен фаркълана эдилер. Сонъ, XIX асырнынъ сонъунда, бойле феслер Къырымнынъ чешит тюрлю кошелеринде зенгин эсли-башлы къадынларнынъ баш кийими деп сайыла эди. Энди оларнынъ ады “мхламалы фес”. Эсасен оны явлыкъ устюне кие эдилер. Бу феслернинъ чешити XVIII асырнынъ ортасындан башлап Шималь Къавкъазда чшагъан адыгей халкъларнынъ урбасында да расткельген. Бу фес “окъа бъорк”, я да “кърым бъорк” деп адландырылгъан, чюнки о ерлерге Къырымдан етип кельген экен;

б) XIX асырнынъ башында Багъчасарай задекян къоранталарнынъ къызлары къадифеден тикильген, алтын топузнен орюльгенярым даире шеклинде эди (1840сс.)



2.3. Аиле дегерликнинъ къорантамында пейда олувы

Яз татиллерде, адети узьре, Сакъ больгесининъ Молочное коюне къартанама кельдим.

Куньлернинъ биринде, кипат рафында китапны къыдыргъан вакътында, козюме бир къуту чалында. Къутуны ачкъан сонъ, пек тааджиплендим. Ичинде дюльбер баш кийими сакъланып тура эди. Бу къырымтатар къадын-къызларнынъ баш кийими фес эди. Феснинъ дюльберлигине шашып къалдым.

Мен меракънен озь -озюме суаль бердим: «Алапчемизде бойле дюльбер фес къаыдан кельген экен?».

Бу ерден икяемни башлайым.

Фес сюлялемизде къартанамнынъ Сафие къартанасындан келип чыкъкъан экен. Сафие 1887 сенеси Кезлев шеэринде мырзаларнынъ къорантасында дюньягъа кельди.1920 сенеси акъыъайгъа чыкъты. Бу фес - онынъ джиези эди. Эвель заманлардаки къызлар киби, Сафие оны озю нагъышлады.

Мен бильдим ки, къырымтатар къадын-къызлары мытлакъкъа фес киймек керек экенлер. О заманларда эджнебий инсанларнынъ огюнде башынъ къапавлы олмаса, айып деп сайыла эди. Баш кийимликлернинъ чешит тюрлю олгъаны эр бир къадыннынъ индивидуаллигини косьтере эди.

Баш кийимлери чешит вариантларнен фаркълана эди: явлыкъ, марама, фес. Кимерде баш кийими айры, кимерде бир къач элементлернен ибарет эди. Фес терен дегиль; озен инджинен нагъышлангъан. Буны да къайд этмек керек: ойле сыкъ нагъышлангъан ки, атта къою къырмызы къадифеден тикильгени белли дегиль. Бойле феслерге инджили фес дей эдилер.

Белли олгъаны киби, фес насыл зенгин олса, къадыннынъ статусы ондан билине эди. Бойлеликнен, феснинъ тёпесинде алтын пуллар ерлешкен. Даа фес тёпеликнен безетильген. Феснинъ устюнде эсас ресим ляле шеклинде. Ляле кырымтатарларнынъ нагъыш орьнегинде « севли дуйгъуларыны» темсиль эте.

Билемиз ки, Къырым 1921сенеде йыкъым ве ачлыкъ девринде булуна. Биринджи Джиан дженки ве онынъ артындан кельген граждан чатышмадан еди йыл девамында, Къырым арымадасы бутюнлей абрап кетильген эди. Лякин Дженюбий фрон ве большевиклернинъ кельмеси энъ дешетли эди. Къырымда ачлыкъ эди. Инсанлар къорантасыны ашатмакъ ичюн мал-мулькюни сата эдилер.

Адиселернинъ бирисини икяе этмек истейим: агъыраякълы алда олгъан вакътында Сафие фесни сатмакъ ичюн базаргъа чыкъкъан. Лякин, алапчемнинъ айткъанына коре, къолу бармагъан.

Энди эр шей ерине кельген киби. Къырымда яшайыш башлагъан вакътында Сафие къартанамызнынъ башына, бутюн къырымтатар халкъымызнынъ башларына киби, беля кельди… Къырымтатарларнынъ сюргюнлиги.

Къартанамнынъ хатырлавларындан : «Майыс 18-де, гедже, рус аскерлери кельдилер. Бир къач шейлерни топламакъ ичюн муддет 15 дакъикъа бердилер. Бизлерге мераметли аскерлер тюштилер, миндеримизден памукъларыны чыкъарып, ичине богъдай толдурмагъа, урба ве бир-эки савут-саба топламагъа ярдым эттилер. Къартанамыз фес, къушакъ, эки кисе ве Къуранны алды. Оларны вокзалгъа кетирип, айванлар ташыгъан вагонларгъа отурттылар. Треннинъ ичинде нефес алманынъ чареси ёкъ эди; бутюн вагонд тек бир пенджере бар эди. Нефес алмакъ ичюн мени пенджере янына отурттылар.

Трен токътагъа вакътында адамлар тезден вагондан тюшип, а пиширмек ичюн одун якъа эдилер. Трен кочьсе, эр кес савутларны алып вагонгъа чапа. Станцияларнынъ биринде вагондан сыджакъ сув акъып башлагъан вакътында анам къардашымнен мени увундырды. 22 куньде бизлер Озьбекистангъа келип чыкътыкъ. Бизлерни къышлакъларкъа ерлештирдилер. Бизлер не одарларнынъ озьлерини, не оларнынъ тиллерни биле эдик. Ерли халкъ башта бизлернинъ бойнузлары бар деп беллей эдилер. Бизлер исе олардан къоркъа эдик…»

Бойлеликнен, бизим Озьбекистанда янъы яшайышымыз башланды.Сафие къартанамыз балаларны ашатмакъ ичюн къушагъыны сатты. Дженк битти. Сонъ къратбабамыз джентен къайтып кельди. Яшайыш енъгильдже олды.

Сафие къартанамыз Озьбекистанда кечинди. Меним къартанам ве алапчем Къырымгъа къайтып кельилер.

Алапчемизнинъ икяелерине коре, онъа бир къач кере коллекционерлер келип, фесни сатып аладжакъ олдылар. Лякин алапчемиз феснинъ «омюр ёлуны» билип, сатмады.



НЕТИДЖЕ

Ишимнинъ сонъунда мен бойле нетиджелерге кельдим: аиле дегерликлерини биз сакъламакъ ве келеджек несиллерге еткизмек керекмиз, чюнки олар бизим кечмишимизни скъальплеримизде сакълайлар. Фес исе бизи аилемизнинъ дегерлиги оларакъ Сафие къартанамызнен узюльмеген бир багъымыз олды.



Ишимни беджерген вакътында анъладым ки, къорантамыз пек муаббет век къавий. Бойле къоранталарда, Анъладым ки,

         АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери            

Халитов Фикрет

Зоре апчемнинъ аят инджилери

Презентация

Дегерли адам сёзюнден белли.
(аталар сёзлери)

Эр бир аиленинъ озь джанлы тарихы бар. Зоре апчем аилесинининъ тарихы иле меракънен таныш олдым. Бугунь мен сизге къорантамызда сакълангъан дегерликлер акъкъында тариф этеджем.

Зоре апчем, апчемнинъ апчесининъ анасы ола. Мен онынъ 6-нджи несили олам.
Зоре Усеинова 1888 с. Кезлев шеэринде догъды. Шенъ, атик ве ишкир къыз олып осьти. Анасындан нагъыш япмагъа огренди ве бу ишни пек яхшы беджере эди.
Бу беджериклигини, келеджекте усталыкънен къулланды. О пек чебер къадын оларакъ белли олгъан. Феслер тикип инджинен нагъышлагъан.

Зоре апче чокъ чебер ве ишкир инсан олгъаныны акъкъында онынъ къызы, меним Эльвира апчемнинъ анасы, Усние апчем (93 яшында), айтып берди.

Сиз, фоторесимде корьген фесни, Зоре апчем инджинен нагъышлагъан эди.
Бу фес, сюргюнликте Фергъана веляетинде ,буюк къорантаны, умумен 8 джанны,ачлыкътан сакълап къалды . Зоре апчем пек ишкир олгъанына бакъмадан,о,фес устюндеки инджилерни дане-дане сатып балларына ве торунларына аш ве урба ала эди.

Зоре апчем даа чокъ феслер нагъышлады ве тикти. Бойле инджи усулынен тек Кезлевде нагъышлай эдилер. Сале Султан апчем, артельде «Эски орьнек» мережка этмеге де огренди. Онынъ усталыгъыны билип, кезлевлилер къызларына Зоре апчеме фес сымарыш эте эдилер. Базыда сымарыш вакъыты пек аз эди. Аджеле сымарышлар да ола эди. Шунынъ ичюн Зоре апчем сабагъадже нагъыш устюнде отурып, сымарышны вакътында беджерип, муштереге бере эди.

Шимдики нагъыш усталары ресимдеки феснинъ дюльберлигинен ильхамланып, земаневий феслерни нагъышлайлар.

О, пек талапкяр ве атик олгъаны нетиджеси - озь эвини биле, пычма ташларны ташып, Кезлев шеэринде эв къургъан эди. Эвлери Кезлев шеэрининъ Дёмышева ( Мойнакская) сокъагъы, 75-нджи эвинде ерлешкен эди.

Зоре апчемнинъ 5 баласы бар эди:
Сале Султан 1909 с. ( меним къарт апчем)
Асан 1914 с. ( авиамоторист олып, Акъярда арбий хызметте булунды).
Дженк вакъытында гъайып олды.
Нурие 1918 с.
Капие 1920 с.
Меракъай 1924 с.(1944 сенеси трудлагерьге алынды,къайтмады)

Зоре апчемнинъ атиклиги, сюргюнликте, Сале Султан къызынынъ аилесини де бирлиштирмеге себепчи олды. Сале Султаннынъ акъайы, Сейт Абла къартбабам, труд армиядан къачып, хастаханеге тюшти ве бу хаберни Сале Султангъа адамлар кетирди. Амма акъайыны барып кетирмеге Зоре апче ясакъ этти, чюнки олар комендант джедвелинде эдилер ве дигер шеэр ве районгъа чыкъып оламай эдилер. Бу агъыр вазифени Зоре апче озь устюне алып, ёлгъа чыкъты. Къартбабамны тапып, яшагъан ерине къайттылар. Ойле этип, Сале Султан апчем ве Сейт Абла къартбабам бирлештилер. Бу ерде де ойле заманда Зоре апчем буюк джесарет косьтерди.
Зоре апчем 1974 с. Самаркъанд шеэринде вефат этти.

Бу фестен гъайыры къорантамызда аиле дегерликлери оларакъ даа шербенти, марама ве къушакъ бар эди. Олар буюк къызына, Сале Султан апчеме кечти. Сюргюнликте олар баба-деделериме къуч-къувет берген эди. Тойларда, байрамларда ве чешит тедбирлерде къулланыла эди.

Шербенти, марама ве къушакънен аиле азалары чешит тедбирлерде къуллана эдилер.
Языкъ ки, фес, бугуньге къадар, сакълы къалмады, амма, о буюк иш беджерди, сюлялемизни сакълады.

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери            

 Садыкова Медине

Къартанамнынъ сандыкъ хазинеси

ВИДЕО

Эр бир къырымтатар къорантанынъ эвинде, сандыгъында бир де бир аиле дегерлиги бардыр. Бу къоранта ичюн къйыметли бир несне:  Къоран, дегирмен, гугюм ве даа башкъа бир шейлер. Бу шейлер баба-деделеримизден къалгъан ве несильден несильге кечип кечкен вакъиаларны, сой-сопларымызны акъкъында хатире оларакъ къалгъан.

Эр бир къырымтатар къорантанынъ эвинде, сандыгъында бир де бир аиле дегерлиги бардыр. Бу къоранта ичюн къйыметли бир несне:  Къоран, дегирмен, гугюм ве даа башкъа бир шейлер. Бу шейлер баба-деделеримизден къалгъан ве несильден несильге кечип кечкен вакъиаларны, сой-сопларымызны акъкъында хатире оларакъ къалгъан.

Эльбетте, меним авеслигим къартанама кетирди.  Къартанамнен пек чокъ зевкълы  адиселер акъкъында субетлешкенде бизим аилемизде къорандан гъайры башкъа дегерликлер барлыгъыны бильдирди.
    1944 сенеси 18 майыс куню деде къартанамнынъ къорантасы Сюргюн этильгенде  Ёлгъа олар къыйметли шейни алгъанлар – бу къоранта мукъаддеси - Къоран. Ондан гъайры оларны арасында сакъланып къалгъан дегирмен, гугюм.
Сизлер иле мен къартанамнен олгъан меракълы субетимнинъ теэссуратларынен болюшмеге истейим.

Баба-деделеримизден къалгъан дегерликлери. Бу къоран къартанамнынъ ана-бабасындан къалгъан мукъаддес китап.

Къаве дегирмени шимди Фера къартанам, ондан эвель онынъ анасы чокъ йырлар девамында дегирменни ишлетип, мусафирлерни лезетли къавенен къаршылагъан. Дегирменни Багъчасарай устасы япкъандыр ве о, бугуньки куньгедже сакъланып аля да чалыша.

Баба-деделеримнинъ хатире къалгъан  фотосуретлери. Бу фотосуретлерде меним деде къартана-къартбабаларым.

Бизим яшайышымыз чокъ чешит шейлернен багълыдыр. Амма чокъусы шейлер изсиз ёкъ олалар, базылары исе махсус къыйметли ве аиле дегерлиги олып къалалар. Менимдже, бойле дегерликлер бири-биримизни якъынлаштыра ве бирлештирмеге ярдым эте.

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери            

 

Ахтемова Айше

Фисгармония

презентация 

 

          Адети узьре,эр бир халкънынъ тарихи, кечмиши ве келеджеги ола. Миллетнинъ озюнинъ ярашыгъы -  деделерден сакъланылып къалгъан ве яш несильге келип еткен медений асабалыгъы бардыр.

Бизим халкъымыз о къадар къыйынлыкълардан, фелякетлерден кечип, озюне хас олгъан чизгилерини, аэнклигини джоймады. Исбат оларакъ, къырымтатар аилелеринде деделерден сакъланылып къалгъан эшьялар, алетлер.

Бойле аиле коюмизде де бар. Усеин-къызы Зера битанынъ къорантасында эскили вакъытлардан, бабасындан къалгъан музыкалы алет фисгармония бар.

Зера бита Балыкълава районы Узунджа коюнде 1931 сенеси догъды.

Шу койде олгъан миллий къырымтатар мектебинде, башлангъыч сыныфларында окъуды. Амма оны битирип оламады.  Себеби дженк, сонъра фаджиалы сюргюнлик йыллары бутюн халкъымызнынъ омюрини атеш киби якъты.

Бабасы,1904 сенеси догъма, Усеин Джелил Узунджа коюнинъ идаресининъ реиси олгъан.

Дженк башлангъанынен, бутюн халкъымыз киби, джебеге кете. Перекоп урушларында эсирге тюше. Акъмесджитте «Картофельный городок» деген ерде булуна. Бойле инсанлар акъкъында, мен беллесем,  иншаллах, айыры иш язмалы.

Бу аиледе сакъланылып къалгъан фисгармония  бизлерни, талебелерни, пек меракъландырды.

Бойле музыкалы алетни биз кимседе, бир ерде даа корьмеген эдик. Оны, бир вакъытлары, Зера битанынъ бабасына, Усеин къартбабагъа, досту «эв бахшышы» деп, багъышлагъан. Усеин къартбаба, чалгъыджы олмаса да, акъшамлары отурып, фисгармонияны тизлерине къойып, чала эди. Балаларыны, сонъра, осип кельген торунларыны, эглендире экен. Торунлары энди алтмыш-етмиш яшларына кельдилер. Къартбабаларынынъ фисгармониясыны эвде тюс оларакъ сакълайлар. Кельген-кеткен сой-соп, таныш-билиш – эр кес сукъланычлы алетни сейир этелер, «машаллах» дейлер.

Бизлер оны мукъайтлыкънен, эр тарафындан бакъып чыкътыкъ. Атта чалып да бакътыкъ! Чала экен! Давушы башкъа музыкалы алетлерге ошамай. Корюне ки – бу пек эски алет. Афсус ки, ясалгъан сенесини, чыкъарылгъан ерини тапалмадыкъ.

        

Мына, бойле бир меракълы инсанларнен, оларнынъ кечмишинен таныш олдыкъ. Бу эвде къартбабаларындан къалма аиле дегерлиги сакъланып къалгъан. Бойле эски шейлернинъ кечмиши, тарихи бар. Мен инанам, пек инанам – оларнынъ келеджеги де бар! Олар – яш несильге деделерден хатире!  

        АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери