Ниаль Османова Рефат къартдедемден къалгъан мирас

Бу ишни Гульнара битамнынъ хатыралары ве къартдедемнинъ автобиографик шиири эсасында яздыкъ (шиир поэма колеминде язылгъан, ишке биз тек кучюк бир къысмыны къоштыкъ). Къартдедемнинъ такъдирини, бутюн миллетимизнинъ тарихынынъ бир кучюк къысмы оларакъ, эбедийлештирмеге ниетлендик.

Ниаль Османова

Рефат къартдедемден къалгъан мирас
(Куньделик дефтеринден) 

Эвель заманларда Къырым пайтахты олгъан Багъчасарай топрагъында, Чюрюк Сув озенининъ ялысында, Къыркъ Ер къалеси (шимдики Чуфут Къале) этегинде Салачыкъ деген кой ерлешкен. Бир вакъытлары бу ерде дегирменлер, фурунлар, демирджи, аякъкъап, тюфек устаханелери, баягъы тиджарет эвлери ве тюкянлар, керван-сарайлар бар экен. Земаневий вакъытта, Салачыкъ - Эски шеэр, Чюрюк Сув озенининъ тар дересинде ерлеше. Мында ташнен тёшельген, тар, къыйыш сокъачыкълар, эски, кираметнен къапалгъан, алчакъ эвчиклер сакъланып къалынгъан.

Меним къартдедем, Ягъя Рефат, 1928 сенеси октябрь 20 Къырымнынъ шу къадимий еринде, Салачыкъ коюнде дюньягъа кельген.

Къорантада олар дёрт джан эдилер: Бабасы-Ягъя Садий(1899с.), язмагъа ве окъумагъа бильген, окъумыш инсан оларакъ Сельсоветте чалышкъан, чокъ инсанларгъа ярдым эткен. Анасы - Селиме Веис къызы - эв бикеси экен. Татасы- Асие Ягъя, 1926 сенеси догъгъан.

Рефат къартдедем Тавбадракъ (с.Скалистое) кой мектебинде 4 сыныф, Асие татасы исе - 7 сыныф битирген (1940 сенесининъ Тавбадракъ мектебининъ эски фотосы сакъланып къалгъан). Гульнар битамнынъ айткъанына коре, Рефат къартдедем мектепте окъугъан йылларны хош дуйгъуларнен хатырлай экен. Чюнки, такъдир оларнынъ бахтлы, гъамсыз, генчлик йылларыны къыскъартып, илериде муреккеп аятий имтианлар азырлады.
 Дженктен эвель балалар анадан оксюз къалалар. Аналары агъыр хасталыкътан кечинген. 1940 сенеси бабасы эвлене ве огий анасындан эгиз къардашлары Решат ве Алие догъула. Къоранталары иле олар Бей-Элиге(Дорожное), сонъра Идеш-Эли(Маловидное)коюне кочькенлер. 

Улу Ватан дженки вакътында Рефат къартдедемнинъ бабасы Садий (дагъны яхшы бильген инсан), гонъюлли оларакъ, партизанларгъа ярдым эткен. 1943 сенеси немселер Садийни партизанларгъа ярдым эткени ичюн, къуршунгъа алалар.

Дженк йыллары къоранталары Идеш-Эли коюнде яшагъан. 1944 сенеси майыс 18 куню олар, дёрт бала, огей аналары иле бирликте, бутюн халкънен берабер сюргюн этилелер. Ватандан айырылгъан куньлер къартдедемнинъ юрегинде ич сарылмагъан бир яра олып къалды. О дешетли куньлер акъкъында Рефат къартдедем озь куньделигинде язды:

Миллетимизге къаршы япылгъан акъсызлыкълар, халкъымнынъ башындан келип кечкен гъурбетлик йыллары акъкъында бу язгъан сатырларымны яш несилимизге эбедий хатира оларакъ   къалдырмакъ истейим.

Он алтыда эди яшым Къырымдан къувалагъанда. Ёкълукъ чектим халкъымнен, Тамам яшлыкъ чагъымда. Къара тюске чевирильди Мавы, ешиль, дюльбер майыс. Саба саат беш дегенде, Эмир берильди чыкъмагъа Вагонларгъа къападылар, Ёлджу олдыкъ он секиз кунь. -Не ичюн шай?- деп сорагъанда, -Къырымтатарсыз- олды джевап. Бир товарный вагонда Сайымыз барды эки юзге. Къапуларны къапаттылар, Олмай бакъмагъа бизге. Меним бабам, эмджем, агъам Джан бердилер джебеде. Не ичюн бизнен бу вагонда Кете джесюр капитан Файыкъ? О курешти, тиз чёкмеди, Къараманджа джебеде. Кокюсинде орденлери, Адым -Чокъракъ коюнден. (исчезнувшее село Бахчисарайского Района) Биз сорадыкъ -о сёйледи, Не ичюн бизнен кеткенини: «Мен анамны къыдырам»,- деп Сонъ сёйледи дердини. -Койге бардым корьдим алны, Инанмадым козюме. Оджакъ яна, анам ёкътыр, Яраландым юректен. Ич корьмедим къараманлар Козьяшыны тёккенни. Акъылыма кельмей эди Ойле адам агълар деп. Ёлларымыз айырылды, Биз Файыкънен сагълыкълаштыкъ. Келип тюштик Вревскиге(Ставропольский край) Къойлар киби монъраштыкъ. Вагонлардан тюшюрдилер Къамашты козьлеримиз. Озьбекистан кунешине Але бу кунь пишемиз. Колхозлардан кельди векиль Пай эттилер бизлерни. Ошады шаркъ базарына Кимсе айып этмеди. Бала тюшти Самаркандкъа, Бабасы - Бегаваткъа. Эгер барып кореим десе, - Къапай эдилер зиндангъа. Падишалыкъ зулумлыгъы Эвельден пек чокъ эди. Бу хынзырны япкъаныны, Тарих асыл бильмеди. Адымызны пек кирледи, Сайды бизлерни душман. Але даа сокъакъларда Бакъалар бизге яман. Тюштик биз колхозларгъа, Памукъ ве тегенек этраф. Ёкътыр эди ашы, сувы, Тек бир шефтали терек. Ичкен сувумыз къып-къырмызы, Ашымыз-чий шефтали. Гедже-куньдюз ольди халкъым, Дуймай къалды Азраиль. Кедер-гъамгъа къалды халкъым, Бир мезарда учь киши. Къыскъаякълы, тул къадынлар, Мезаргъа озю тюшти. Биз миллетчи дегильмиз-деп, Къылынды кучюк халкъларгъа. Янымызда озьбек халкъы Таяндыкъ биз оларгъа. Севар апа, Саит акъа- Олдыкъ биз бир къоранта. Бир джугъара питесини Больдилер беш адамгъа.

Иште, олар Самарканд виляетине тюшип чокъ къыйынлыкълар корьгенлер. Эгиз къардашлары 1944 сенеси ачлыкътан вефат эткелер. Огей анасынен багълары узюльген. Эки генч бала, эллеринде ана-бабаларындан екяне къалгъан бир тюс –мукъаддес Къуран, ач-ялангъач, вазиетлери эп агъырлашкъан.

Бир кунь, олар Чиназлы бир инсан яш, оксюз осьмюрлерге ярдым къолуны узаткъаныны эшителер. О адамны барып тапалар. Керчектен де о алидженап инсан оларгъа ярдымджы ола, отьмеклик къазанмакъ ичюн иш тапа. Рефат къартдедемни фабрика- завод шегиртлери мектебине ерлештире.

Асие татасы Рефаттан чокъ буюк олмаса да, аналыкъ вазифесини беджерген: аш-сувны, урба темизлигини бакъкъан. Сюргюнлик йыллары аякъкъа турмакъ, ачлыкътан къуртулмакъ ичюн, Рефат къартдедем иштен сонъ юнь ишлеген, татасы исе чешит шейлер орип, базарда саткъан. Сонъра, Асие ательеде чалышып, урба тиккен.

Яшайыш насыл кучь олмаса да, генчлернинъ илле бир арзусы ола. Къартдедемнинъ де энъ буюк арзусы –джеп сааты саиби олмакъ эди. Чокъ вакъыт пара топлап о мурадына ирише. О саат, хатира оларакъ, аилемизде сакъланып къалынды.

Рефат къартдедемнинъ эвленмеге вакъты кельгенде, догъма Багъчасарайлы, дюльбер, тербиели Лиля деген къызны бегенген. Бир кунь, Лиля достундан эвге кельсе, анасы она: «Къызым, бугунь санъа къудалыкъ этмеге кельдилер. Огъланнынъ ады Рефат, пек яхшы, ишкир, мераметли, кулерюзьлю бала. 29 яшында, ана-бабасы ольген, догъмушларындан тек татасы бар экен. Биз таныш олманъызгъа разылыкъ бердик»,-деген. Къартанам, о вакъыт 19 яшында къыз, бирден: «Ана, о къарт да»-деп сесленген. 1957 сенеси олар никяхлангъанлар.

1958 сенеси оларнынъ Ленура къызлары догъула, 1962 сенеси исе меним битам- Гульнар, дюнья юзюни корьди.1976 сенеси Лиля къартанам Самарканд шеэрининъ балалар чагъынадже орта окъув юртуна кире. Тербиеджи зенаатына огренип, чокъ йыллар балалар багъчасында чалышты.

Рефат къартдедем Самарканд шеэрининъ 2514 автоколоннасында, сонъ йыллары «Красный двигатель» заводында чалышты. Яхшы ишлегени ичюн чокъ къафес бельгилери ве медаллернен мукяфатланды.

1988 сенеси Ана-Ватанына къайтып, Сакъ шеэринде эв алып ерлеше. Къартдедем гъает истидатлы, чешит сааларда кениш бильгили, окъумыш инсан оларакъ белли эди.

Дюльбер ресим сыза, шиир яза, гитарада чала, атта чечётканы да яхшы ойнай эди. Къырымтатар бедий эдебиятыны севип окъуй эди. Зенгин шахсий китапханесини шимди мен окъугъан мектепке эдие эткен эди. Ватангъа къайткъан йыллары миллий арекет, джемаат ишлеринде фааль иштирак эте эди. Шеэрде, мектепте кечирильген медениет ве тилимизнен багълы тедбирлерге къатылып, оджаларгъа ярдымджы ола эди. Чокъ сенелер Сакъ районынынъ «Янъы джами» дин джемиетининъ эсапчысы вазифесини эда эте эди.

Рефат къартдедем джамиге къатнап къуран окъумагъа огренген. Эдждатларындан къалгъан мубарек Къуранны озюне окъумагъа къысмет олгъанына пек къувана экен. Диний ибадетлеримизни кутькен, намаз къылгъан. Бала ве торунларына да динимизге сайгъы ашлады. Шимди де яш несиллери Къуран окъуйлар. 

Къартдедем 2012 сенеси февраль15 куню 83 яшына келип вефат этти. Эки торуны 4 эвлят саиби олдылар. Рахметли Рефат къартдедемнинъ омюр ёлу бизлер ичюн орьнектир. Биз де о киби Ватанымызны, тилимизни севмек, динимизге сарылмакъ керекмиз. Иншалла, миллетимизнен берабер, чокъ ниетлеримизге иришерик.

Ниаль османова

Сакъ шеэри МБУМ «Советлер Бирлигининъ Къараманы Ф.Ф. Степанов намыны ташыгъан Мектеп-лицей» нинъ 3 сыныф талебеси

___________________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020