Эльмаз Эсатова

Къартбабамнынъ тувгъан Къувуш коюнинъ тарихы

Мен къартбабамнынъ тувгъан Къувуш кою акъкъында икяе этмек истейим. Бу кой ярымадамызнынъ Къача йылгъасынынъ юкъарысында, Къырым дагъларынынъ экинджи сырасынынъ теренликлеринде, Багъчасарайдан 25-30 километр узакълыкъта олгъан  дюльбер манзаралы бир ердир.

Койнинъ ичинден кечип, оны экиге больген Къача озенининъ башы Къырым дагъларынынъ эсас сырасынынъ шималь джапындадыр. Къачанынъ юкъары къысмына койлюлер Буюк озен дей эди. Къача пек бойле балабан дегиль, терен де дегиль, лякин баягъы узун. Тап Къара денъизге барып тюше.

Къувуш - кучьлю еллерден сакълы, къынтавлы ер. Койден дженюпке тараф оба-тёпелер ве йылгъалар, дерелер, олардан сонъ-юксек дагълар кете. Олар эписи туташ орманнен ортюльген. Ачыкъ ер нисбетен аз. Койнинъ узунлыгъы 2 км къадар. Къаршы маалле Сары Седжели агъанынъ эвинден башлап Къаспана озени янында бите эди. Койнинъ этрафында

чайырлар, барлакълар, багъчалар, тютюн тарлалары бар эди. Койнинъ четинде йылгъа бою эски ве янъы мезарлыкълар бар эди. Койден эр тарафкъа кеткен ёллар ве ёлчыкълар узакъ ве якъын къомшу койлерге барыла эди.


Койнинъ кечмиши акъкъында бугун етерли толу малюмат бермек ихтималы аздыр деп санмакъ мумкюн. Къувушнынъ темелини ким къойды айтмакъ да кучь, чюнки тарихы сонъунадже тедкъикъат олмагъан къала.
Бугунь сагъ селямет къалгъан койлюлер бир агъыздан «Къувуш къырымтатар кою» дейлер. Койнинъ не вакъыт пейда олъаны олар бильмей, амма оларнынъ баба-деделери чокътан берли мында яшагъаныны пек яшы билелер. Бунынъ шаатлары - сес чыкъармайып тургъан коюмизнинъ янындаки мезарлыкъларымыздыр.

1926 сенисинде Къувуш коюнде 256 эв, адам сайысы 1017 инсан (516 эркек и 501 къадын). Миллет теркиби: 981 къырымтатары, 17 рус, 1 украин, 1 акърус (белорус), 12 урум, 4 чуфут, 1 латыш яшай эди. Койде татар мектеби чалыша эди. Совет эали джедвеллерине коре, койде 1939 адам яшай эди.

Бабамнынъ бабасы, къартбабам Ягъя Изетов, июльнинъ 23-де 1926 сенесинде Къувушта дюньягъа кельди. Не языкъ ки, оны корьмедим, чюнки мен догъулмаздан эвель кечинди. Онынъ аяты акъкъында тек сой-сопларымдан эшиттим.

Бойле аджайип койде къартбабамнынъ балалыгъы кече. Бабаларына ярдым эте. Амма дешетли дженк башлады. Немсе ордусы Къырымны запт этип, койлерни яваш-яваш къолуна алды. Къувуш коюне олар айны сенеде кузьде кирдилер. Яш огъланлар, осьмюрлер, гизли оларакъ, къолуна силя алып, дагъларда олгъан партизанларгъа ярдым этип тургъанлар. Октябрь 1943 сенеси Къырымда гитлерджилернинъ алы къыйын олды. 1943 сенесинде декабрь 23-те саба саат 5-те немселер коюни басып, койлюлерни партизанларгъа ярдым эткенлерине къабаатлап, койни якътылар. Сагъ къалгъан адамлар дагъларгъа къачып сакъланалар. Партизан отрядларына къошулып, дженклеше эдилер. Онынъ артындан агъыр сюргюнлик йыллары. Къартбабамнынъ аилеси Ферагана виляетине тюшти. Олар чокъ азаплар чектилер. Чокъ чекиштилер. 1989 сенесинде о, озь къорантасынен Къырымгъа къайтты. Амма тувгъан коюне дегиль.

Меним къартанам (анамнынъ битасы) Азиме Аблаева да Къувушта 1911 сенесинде догъулды. Азиме къартанамнынъ аилеси зенгин олды. Къоранта Къувушнынъ этрафтаки армут багъчаларнынъ саиби эди. Азименинъ агъасы кой шурасынынъ реиси эди, амма дженк вакъытында немселер оны атып ольдюрдилер. Азиме къартанамны эвлендирдилер. Онынъ акъайы, яни меним дедем, намлы ве пек урьметли адам эди, шу койде муасебеджи (бухгалтер) олып чалашты. Немселер койни запт этмезден эвель, Азиме къартанамнынъ эки эвляды олды: Хальдин огълу ве Людвизе къызы (меним битам, 4 яшында эди). Людвизе битамнынъ бабасыны фронткъа алып кеткен эдилер, амма поезд Акъмесджитке барып чыкъмады, чюнки ёлда немселер басып аттылар. Сагъ къалгъанлар ормангъа къачып, партизанларгъа къошулып, дженклешмеге девам этелер. О вакъыт партизан отрядында аилесинен корюше. Немселер койни якътылар, Азиме ве балалары исе койден къачып, дагъгъа кеттилер, партизан отрядларына къошулдылар.

Людвизе битам о куньлерни бойле хатырлай эди: «Халкъ партизан отрядларынен берабер ерини авуштыргъан заманда, мен демир чайникни элине алып, бутюн ёл бою биринджи атны янында кете эдим. Шу вакъыт къундакътаки балаларнынъ агъызыны чулнен байлап, бала сесни чыкъармайып, немселер дуймасын деп, ёлда кете эдик». Бойле этип, халкъ Къырымнынъ орманларында, дагъларында, къобаларда сакъланып яшай эди. Немселерден азат олгъанда, адамлар яваш-яваш озь койлерге къайтып башладылар, амма койлернинъ чокъусыны фашистлер якъып ташладылар. Къувуш коюнде 3-4 эв къалгъан эди, оларнынъ арасында битамнынъ да эви сакъланып къалгъан. О эвге бир къач къоранта ерлешип, яшайышыны девам этмеге башладылар.

Амма чокъкъа бармайып даа бир фаджиа корелер… 1944 сенеси 18 майыс куню… Сюргюнлик… Къырымны алман ордудан къуртаргъан, бошаткъан заманда, бутюн къырымтатар халкъына совет укюмети «саткъын» деди. Не дженкте олгъан баба-огъулларына бакътылар, не партизанлыкъкъа хызмет эткенине бакътылар, не де къараман олгъанына бакътылар… Эписини айван вагонларгъа юклеп, Орта Асия, Уралгъа ёлладылар. Битам ве онынъ аилеси Ферганагъа тюштилер.

Йыллар кечти, шимди Къувуш кою ер юзюнде ёкъ, шимди онынъ еринде заповедник олды, лякин койнинъ янында башкъа Шелковичное кою олды. 

Эдждатларым коюнинъ къыскъачыкъ тарихы меним халкъымнынъ, Ватанымызнынъ кечмиши, джанлы тарихыдыр. Озь коюнинъ тарихынен огърашмакъ, оны бильмек, огренмек, унутмамакъ эр бир къырымтатарнынъ боюн борджу олсун! Бу, бизге – генчлерге келеджекте бахтлы аят къурмакъ, ватанымызгъа саип чыкъмакъ ичюн керектир!

Эсатова Эльмаз
ученица 11 класса МБОУ «Средняя общеобразовательная школа №44» Муниципального образования городской округ Симферополь

_____________________________________

АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2020