Абдурефиева Эмине
Улу-сала - фаджиалы вакъианынъ шааты
Улу-Саланынъ садыкъ сакъчысы «Асма къую»
Меним адымдыр –къырымлы,
Асырлар, йыллар кече, къую исе бираз денъише, санки койнинъ сакъчысы, кене ёл кенарында тура, омюр бою нидже-нидже аяттаки адиселер коре, Улу-Саланен эм къувана, гъурурлана, эм де чокъ-чокъ кедерлер, фаджиалар чеке.
Мында чокъ асырлар огде аят зевкъны алды, мейва багъчалары гуя чечек ачып, номай шыра емиш берип турды, тютюн тарлаларда, багъ-багъчаларда, яйлаларда иш къайнады… Багъчалар десенъ, багъча деген ады бар: кандиль синап, къара синап, сары синап, размарин, бумазин, челеби алма, шафран, я армутларнынъ 15 тюрю, киразларнынъ де чокъ тюрю бар экен. Бу тереклер тонна-тонна мейва берип турды. Тютюн десенъ, биринджи сорт тютюни экен. Оны мукъайтлыкънен джыя, къурута эдилер, сонъра чет мемелекетке сатыла эди.
Эвель-эзельден къартлар акъыл идрагъы иле яшларнен пайлашты, яшлар ашкъ нагъмелер сачып юрьди, бала-чагъа зевкълы сеслернен койни шенълендирди. Хыдырлезде, дервизаларда шенъ тюркюлер янъгъырай, оюнлар тёшеле. Мында намлы чалгъыджылар хайтармалар, гузель авалар чала. Софраларда да кобетелер, янтыкъ, бурмалар, локъумлар, къурабьелер, шекер къыйыкъ толу эди. Не къадар зевкъ, не къадар шенъ муити эди.
Койде озь дегирмени, мектеби, джамилери, тюкянлары, беш къую бар эди. Улу-Саланынъ кой сакини татлы-муаббет, саде, тербиели, эмексевер бель букмейип чалышкъан бир кой экен.
Улу-сала - фаджиалы вакъианынъ шааты
Улу-Саланынъ садыкъ сакъчысы «Асма къую»
Меним адымдыр –къырымлы,
Догъгъан ерим гузель, намлы.
Бу ерлерге эдждатларым
Чокъ асырлар айткъан – Къырым.
Джаным-гонълюм шу Къырымда,
Джаным-гонълюм шу Къырымда,
Онынъ ташы-топрагъында,
Буллюр киби авасында,
Ешиль-мавы дагъларында.
Юксек дагълар, къырлы дияр,
Юксек дагълар, къырлы дияр,
Къырым халкъым севип саяр,
Ана-Юртум, озь Ватаным,
Багъышлады оны Танърым.
«Къырым – тарихий Ватанымыз»
Ибраим Сеитабла.
«Къырым – тарихий Ватанымыз»
Ибраим Сеитабла.
Бизим Ватанымызда(нынъ) чокъ аджайип ерлер бар. Олардан бириси ешиль дагълар арасында ерлешкен, Къачы озеннинъ боюнда энъ сонъки койлерден бири Улу-Сала коюдыр. Онынъ ады «Улу» дегени буюк, «Сала» исе тараф.
Ильк сефер койнинъ тарихий адыны 1652 сенеси тарир джедвельде раст келе. Амма койнинъ энъ къарт сакинлерден бири бу Асма къуюдыр.
Оны 400 йыл эвельси улу-салалылар койнинъ меркезинде терен къую къаздылар. Ондан да гъайры койнинъ дагълыкъ тарафындан даа 4 къуюсы бар экен. Асылында, мусульманлар ичюн чокъракъ козюни ачмакъ, къую къазмакъ, чешмелер ясамакъ буюк севаптыр.
Иште, бу къуюнынъ четинде чаталгъа юксек агъач илинген, онынъ уджуна къалын йип байлангъан, дигер уджуна исе бир балабан таш асылып тургъан экен, онынъ ичюн къуюнынъ ады да «Асма къую» къоюлгъан. Бу къуюдан чыкъкъан суву буллюр киби темиз, буз киби салкъын, леззети исе зем-зем сувуна бенъзеп келе эди. Койнинъ эалиси Асма къуюдан сув ичмеге пек севе экен, атта мубарек рамазан айында агъыз ачмакъ ичюн мындан сув алып тургъанлар. Ёлджулар да токътап илле сув иче, атларны да сувара экенлер.
Асырлар, йыллар кече, къую исе бираз денъише, санки койнинъ сакъчысы, кене ёл кенарында тура, омюр бою нидже-нидже аяттаки адиселер коре, Улу-Саланен эм къувана, гъурурлана, эм де чокъ-чокъ кедерлер, фаджиалар чеке.
Мында чокъ асырлар огде аят зевкъны алды, мейва багъчалары гуя чечек ачып, номай шыра емиш берип турды, тютюн тарлаларда, багъ-багъчаларда, яйлаларда иш къайнады… Багъчалар десенъ, багъча деген ады бар: кандиль синап, къара синап, сары синап, размарин, бумазин, челеби алма, шафран, я армутларнынъ 15 тюрю, киразларнынъ де чокъ тюрю бар экен. Бу тереклер тонна-тонна мейва берип турды. Тютюн десенъ, биринджи сорт тютюни экен. Оны мукъайтлыкънен джыя, къурута эдилер, сонъра чет мемелекетке сатыла эди.
Эвель-эзельден къартлар акъыл идрагъы иле яшларнен пайлашты, яшлар ашкъ нагъмелер сачып юрьди, бала-чагъа зевкълы сеслернен койни шенълендирди. Хыдырлезде, дервизаларда шенъ тюркюлер янъгъырай, оюнлар тёшеле. Мында намлы чалгъыджылар хайтармалар, гузель авалар чала. Софраларда да кобетелер, янтыкъ, бурмалар, локъумлар, къурабьелер, шекер къыйыкъ толу эди. Не къадар зевкъ, не къадар шенъ муити эди.
Койде озь дегирмени, мектеби, джамилери, тюкянлары, беш къую бар эди. Улу-Саланынъ кой сакини татлы-муаббет, саде, тербиели, эмексевер бель букмейип чалышкъан бир кой экен.
Койнинъ чобаны Смаил агъа эди. О, къавалнен кедерли эзгилерни чалып, малларны, къойларны яйлагъа айдап, отлата эди. Къоянларны бестирген Сеитягъя агъа экен. Къоян терилерни ишлетип къышлыкъ тонларны тике экенлер. Койнинъ тикиджи Риана ханум, сакъат олса да, озь ёргъанларынен намлы экен. Койнинъ реиси Мемет Бараш экен...
Дюнья копчеги айлангъан киби, аят та олып тургъан адиселер иле денъише. Шенъ, раат омюр, апансыздан, ич бекленмеген, эм де кимсени аджымагъан Улу Ватан дженкине чевириле. Бир арада къуванч, бахт, гузеллик сёзлери ёкъ олды… Олюм… Ёкъсузлыкъ… Къоркъу… Хорлукъ укюмсюрди… Асма къую да эписини козете.
1941 сенеси дженк башланды. Эр бир эвден джебеге нидже баба-огъуллар кетти.
Лемсе ордусы Къырымны запт этип койлерни яваш-яваш къолуна ала. Улу-Салагъа олар айны сенеде кузьде кирелер. Яш огъланлар, осмюрлер, гизли оларакъ, къолуна силя алып, дагъларда олгъан партизанларгъа ярдым этип тургъанлар. Аш, сув, сыджакъ урба, малюмат… не керек олса, чаре тапып партизанларгъа койлюлер ярдымыны косьтере, къол тута эдилер. Къартлар, апайлар, бала-чагъа эр кунь кедерини Асма къуюгъа тёке эдилер.
Октябрь 1943 сенеси Къырымда гитлерджилернинъ алы къыйын олды. Къызыл Орду Сивашнынъ ве Днепрнинъ чёллерине ерлешти. Бу вазиет Къырым ярым ададан лемсе-урумларнынъ ордусы эсас Вермахт кучюнден кесип айырылды. 17-нджи лемсе ордусы темини тек авадан я да денъизден кельмеси мумкюн экен.
Шу арада партизанларнынъ ишлери юкъарыгъа кетти. Дагъларнынъ этрафында олгъан койлюлер оларгъа даа зияде ярдым этмеге тырыштылар, чокъусы исе партизанлыкъкъа хызметке кечтилер, олардан бирилери: Рустем Бекиров, Рустем Чолаков, Амет Меметов, Мемет Барашев, Асан Чобанов, Муса Чулаков, Ваджип Ибрагимов…
Бу вазиетте булунгъан лемсе «Дженюбий» ордусынынъ ёлбашчысы фельдмаршал Эвальд фон Клейст 17-нджи ордунынъ ёлбашчыгъа Эрвин Йёнеке огюнде Къырымнынъ партизанлыкъ ёнелишке къаршы куреш этмеге, оларны ёкъ этмеге меселе къоя.
Лемсе ордусы бу кучьлю багъыны корип ачувланалар, узьмеге тырышалар, партизанларгъа феда кетирмеге, халкъынынъ мал-мулькюни, тютюнни озь къолуна алмагъа, реквизиция япмагъа тырышалар. Бойлеликнен, эсас вазифелери партизанларнынъ ичтимаий темелини зайыфлаштырмакъ эди. Буларны эда этмек ичюн дагълар этрафында ерлешкен койлерни «Олюм зонаны яратув» план-операция тюшюнип чыкъарылды.
Бу «Олюм зонаны яратув» план-операция 1943 сене 4-юнджи декабрь куню башланды.
4-7 декабрь куньлери Бешуй, Саблы, Буюк-Янкой, Пайлары, Терскунду, Тавель, Эки таш койлерни дюнья юзюнден сильдилер. Айнынъ экинджи ярысына Къача озен боюнда ершкен койлернинъ невбети кельди. Пычкъы, Биюк Озенбаш, Кучук Озенбаш, Стиля, Авджы кой, Бия Сала, Шура, Къоуш, Улу-Сала даа бир сыра джеза экспедициялар башланды.
1943 сенеси 17 декабрь куню Татаркой янында 5 танк ве 5 бронемашина, зенит артиллерия ве денъиз пехота иле къуршун атышма олды. Партизанлар бу атышманы токътап кери къайтмагъа меджбур эдилер. Бойлеликнен, лемселер Улу-Салагъа кирдилер ве дагънынъ тарафында бир чукъур къазып, бу урушта эляк олгъанларыны комьдилер. Кой халкъыны топлап, атмагъа истедилер, амма оларнынъ сайысы чокъ олмагъан себебинден къайттылар.
Олар кеткен сонъ партизанлар дагъдан тюшип, койлюлерни къуртатрмакъ ичюн, оларгъа эвлерни терк этмеге хабер берелер. Кетмеге чарелерни тапкъан адамлар тез-тез топланып дагъгъа, партизанлар олгъан ерге, кеттилер. Эписи дагъгъа кетеджекте Асма къую янында токътап эляллыкъ сорады. Не япсын заваллы къую… кене козьнинъ огюнде о къадар кедер, хорлукъ коре… козьяш тёкип оларны озгъара.
Авасы къуджур, къара булутлар кокни къаплады, индже-индже къар ягъа. Эписи къоранталарнен сыра-сыра тар ёлчыкънен дагъ ичине кире, узакътан бакъсанъ, санки тереклер артындан сине (ирип кире). Ахтем ве Зибиде Хаялилер де озь къорантасыны къуртармакъ ичюн дагъгъа кетелер. Аилеси балабан олгъаны ичюн аналары ве Мерзие келинлери фурунче 11 дане отмьк пишире эдилер, амма мубареклер анда да къалды, чюнки партизанлыкъкъа чокъ ярдым корьсеткен огъуллары лемселер якъынлашкъанларыны хабер бердилер. Бу отьмеклер Шукри Ахтемнинъ хатиресинде бутюн омюрге къалгъан.
Дагъда яшамасы пек къыйын… аш, сув тапмакъ, геджелернен сувукъта юкъламакъ, амма джан татлы, эписинден къыйметлидир… Я дагъгъа кетмеге чаре тапмагъанлар, озь кучюне ишанмагъанлар?! Бичаре къартлар, къадынлар, балалар… эки юзден зияде адам… Оларнынъ алы не оладжакъ? Оларгъа такъдир нени азырлады? Эписи азраильден хабер алгъан киби, юреклери чыракъ дайын липильдей, сонъки нефес алгъан киби дуялар.
1943 сенеси 19 декабрь куню гитлерджилер Улу-Салагъа джезаламакъ вазифенен бу «Олюм зона яратув» меселе иле къайттылар. Эр бир эвге кирип, койнинъ мал-мулькюни, айванларны, тютюн, мейваларны реквизиция яптылар. Сонъ исе къалгъан бичаре адамларны къолларны, аякъларны багълап, эвлерни чевре-четини бензин тёкип, якътылар… къачмагъа тырышкъанларны аман о ерде куршун аткъанлар…
Сабагъа якъын гитлирджилер алевли койни терк эттилер. Бойлеликнен, Къача озеннинъ боюнда олгъан бутюн койлер кульге чевирильди, нидже халкъ якъылды. Улу-Сала кою исе эписинден зияде джеза чекти. Бу койнинъ якъылгъан адамларнынъ сайысы 215 адамдан зияде олды. Бу реквизицияларнынъ нетиджеси исе 21,5 тонна тютюн, 20 тонна алма, 40 тувар, 80 къой ве эчкилер, 7 ат. Амма «Олюм зона»нынъ операция истеген киби чыкъмады. Оларгъа ярамай ёллар, къарлы, боранлы авалар, эм де партизанлар чокъ кедер этти.
Кой патыр-патыр бутюн гедже алевленди. Янып тургъан эвлеринден чыкъкъан аджыныкълы сеслер дагъдаки койлюлери айдын эшите эдилер. Эписи бу фаджианы узакътан корип дувалар окъуй, агълай, инълей, ичинднен янып кюе, къуртараджакъ ола, амма чаре олмагъан…
Койнинъ садыкъ бекчиси, Асма къую, озь буллюр сувунынъ сонъки тамчыны аджымаз эди. Къана бириси кечсе эди? Лякин ич кимсе янында ёкъ…
Танъ атты. Атеш сёнмеге башлай, аджыныкълы, кийик сеслер де сёнген, лемсе сёзлери де энди эшитильмей… Тюшмеге мумкюн.
Биринджи тюшкенлери 4-5 осьмюрлер: Февзи Бараш, Нуридин Османов, Амет Меметов, Сетмер Мантар эди. Олар инсан юреги чыдалмайджакъ манзараны корелер: койнинъ 102 эвлеринден тек 8 эви къалды, эвлер арасында 11 къуршун атылгъан инсанларнынъ джесетлери ёл устюнде ята, олардан бириси юклю бир къадын, бельки, о онынъ сонъки умюти эди… Эр бири озь эвине чапты. Якъылгъан эвлерде исе чокъ танылмайджакъ джесетлер… Бир арада Мантар Сетмер эписини озь эвининъ янына чагъырды. Умер Ментаирнинъ эви янында бир де бир ягълар акъып тура экен, чюнки онынъ эвинде энъ чокъ адам топладылар. Магъазда 20-ге якъын балачыкълар, усттеки къатта исе буюклер эди. Бу якъылгъан инсанлардан чыкъкъан ягълар экен. Шу арада партизан отряды кельди. Янгъан эвнинъ ичине кирдилер. Бу джесетлер чокъ танылмаз эди… адамлар атеште къавурылдылар, ирип кеттилер… базылардан исе тек кемик къалды… базылары исе урбадан, сачындан бири бирине япышты… амма кимерси озь сойларны танып олды, эльбетте, бир де бир эшья иле. Меселя, Ибраим Кадыровнынъ къартбабасы, анасы ве бабасы. Къартбабалары Нафе Умер огълу бир аягъы агъачтан экен, ондан тек аякъны агъач протезнен багълагъан демир къармакъ къалды. Ана-бабалары Райме ве Сулейман бири-бирини къучакълап яндылар. Раймени къырмызы чызмаларнынъ парчалардан таныдылар, бабасынынъ быджагъы ичинде исе, бир муджизе киби, фотосурети къалды. Бу фаджиада эляк олгъан джесетлерни энди азыр чукъургъа комьдилер. Амма бу иш къолай чыкъмады, чюнки джесетлер къолнен алынмаз эди, бир носилка тапып сенекнен 3-4 адамларнынъ кемиклерни юклеп ташымагъа керек олды. Башкъа чаре ёкъ экен.
Корьгенлернинъ хатиресинден олюлернинъ бир, толу олмагъан олса да, джедвель тизильген:
Джанларыны Аллаh рахмет эйлисин!
Асма къую бойле фаджиа озь узун омюри иле хатырламай. О къадар балабан дженазени ильк сефер коре. Дженк… не къадар къабаатсыз олюмлер… не къадар къырылгъан такъдирлер… не къадар адалетсизлик…
Койлюлер дженазе къылып, дагъгъа котерильдилер, чюнки эм къайтмагъа ер ёкъ, эм хавфлы… лемселер къайта билир.
Партизанлар иле 3-4 ай даа яшайлар. Невбет иле яваш-яваш койге тюшип, магъазларда къалгъан ашайт малларны ташыдылар, чюнки дагъда ашамакъ ичюн бир шей ёкъ. Базылары озь малларыны да алдылар. Буюклер партизанлар берген вазифелерни де беджере эдилер.
Тезден лемселер дагъларны копеклернен кезип облава кечирмеге башлайлар. Чокъусыны тута эдилер, концлагерьге алып, Алманиягъа ёллай эдилер.
Амма чокъкъа бармайып даа бир фаджиа корелер… 1944 сенеси 18 майыс куню… Сюргюнлик… Къырымны алман ордудан къуртаргъан, бошаткъан заманда, бутюн къырымтатар халкъына совет укюмети «саткъын» деди. Не дженкте олгъан баба-огъулларына бакътылар, не партизанлыкъкъа хызмет эткенине бакътылар, не де къараман олгъанына бакътылар… Эписини айван вагонларгъа юклеп, Орта Асия, Уралгъа ёлладылар. Ах, насыл адалетсизлик, бизим халкъымыз аля даа джебеде озь джаныны феда эткенлери чокъ. Олар, заваллылар, къайда къайтаджакъларыны, къоранталары къайда олгъаны асыл бильмейлер.
Сюргюнликте комендант режими, хорлукъ, ачлыкъ… Халкъымыз кене озь сайысыны джоя, амма бу бизлерни даа кучьлю этти. Биз аякъкъа турдыкъ, «Ленин байрагъы» газета иле, «Хайтарма» ансамбль иле медениетимизни котердик, миллий арекет иле умютни джоймадыкъ, гедже-куньдюз дува окъуп «Ватан! Къырым!» сёзнен яшадыкъ, балаларгъа, торунларгъа озь юртуна севги ашладыкъ. «Тама тама голь олур», айткъанлары зая дегиль. Озь Ватангъа къайтмагъа акълары олмагъан халкъымыз 45 йылдан сонъ ёл ачылды… Эвлерни сатып, раат бол яшайышны къалдырып, къырмыскъа киби эписи ана-топрагъына къайтмагъа тырышты. Кене хорлукълар, адалетсизликлер… Лякин кучьлю халкъым янъыдан эвлер къурып аякъкъа турды. Яшайышымыз даа ёлунда олмаса да, кене гъайрыдан китапхане, музей, миллий театр, институт, миллий мектеплер ачмагъа, газета басмагъа медениетни котермеге башлады.
Йыллар кечти Улу-Сала койнинъ ады да башкъа Синапное олды, кой сакинлери де бам-башкъа адамлар, башкъа халкъ векиллери, амма Асма къую кене севимли, тувгъан улу-салалыларны беклей.
1993 сене тамам 50 йыл кечкен сонъ Асма къую, ниает, озь койдешлернен корюшти. Олар омюр биля унутылмайджакъ адисени юреклерде сакълап, койдешлернинъ джесетлерни комген ерини акъылларда тута эдилер, эм де бу къабирини тапып, Къырым партизан ёнелишнинъ иштиракчилери адындан Чобанов Асан, Амет Меметов, Осман Нуриддин, эм тешеббюсчилер Зия Халиков, Энвер Аметов, эм де джемаатнен берабер озь кучюнен «Жертвам фашистского террора» хытыра ташыны къойдылар.
«Улу –Сала фаджиасы»
Улу-Сала дживарында,
Ешиль дагълар багъырында,
Тура бир хатыра ташы,
Алев шекилинде башы.
Боранлы ягъмурлар ягъса,
Ве этрафы къаргъа толса,
Алеви сёнмей бу ташнынъ,
Акъызмай мермер козьяшын.
Инсан огълу инсан, яваш!
Токъта бир ань, ташкъа янаш.
Вала-билля джанынъ сезер
Насыл инълей эм таш, эм ер!
Авджы, Стиля, Улу-Сала…
Халкъын душман апске ала,
Къапай оларны ве якъа,
Озю четен онъа бакъа.
Чытыр-чытыр янды миллет,
Дешет, фаджиа, къыямет!
Учь кой халкъын алев ашай…
Тек таш о кунни хатырлай.
Ёкъ устюнде сойадлары,
Сийрек келе сой-соплары.
Ким хатырлар янгъанларны,
Келип окъур дуаларны?!
Эр йыл майыснынъ сонъунда адет узьре Улу-Сала койдешлер корюшюви кече.
Мында фаджианы корьгенлилер, оларнынъ балалары, торунлары эм де энди торунчалары келелер, фаджиада эляк олгъанларына дува окъуйлар. Корюшювге кельгенлер Асма къую янында токътайлар, мытлакъкъа, сув ичелер. Къую да оларгъа къувана, фаджианы хатырлап козьяш тёке.
«Инициатива» тешкиляты Камиль Аметов башлыгъы иле Шукри Ахтемов, Эмине Бараш, Алие Канеева, Рефат Сеитбекиров, ветеранлар, койдешлер хатыра ташы чевре-четини темизлейлер, чечеклер ве сельби аллеясыны сачтылар. Ондан да гъайры бу тешкилят чокъ араштырма ишлер, музейлерде, китапханелерде, мектеплерде хатыра тедбирлер кечирелер. 70-йыллыгъына Къырым Девлет Муэндис Педагогик университтетинде буюк бир тедбир кечирдилер. Асылында оларнынъ макъсадлары буюк мемориал комплексни ачмакъ, фаджиа къурбанларнынъ толу джедвель топламакъ, балабан абиде къоймакътыр. Бу йыл фаджиа кунюнден 75 йыл оладжакъ, бу себебине багъышлагъан, иншалла, бир сыра тедбирлер де мытлакъкъа кечириледжек.
Фаджиада къурбан олгъанларгъа Ибраим Сеитабла, Рустем Эминов шиирлер язды, Рустем Эминов «Къара кунеш» («Чёрное солнце») адлы ресим чызды.
Бизим Акъмесджитнинъ 23 санлы умумтасиль орта мектебимизде де 2016 сенеси 19 декабрь куню Улу-Сала фаджиасы акъкъында реквием тедбири кечти. Талебелер малюмат топлап, стенгазеталар азырлап, шиирлерни огренип, буклет нешир этип, улу-саланынъ фаджиасыны корьгенлерни: Шукри Ахтемов, Рефат Сеитбекиров, аилелери иле чагъырдылар, оларнынъ огюнде чыкъыш яптылар. Мусафирлеримиз тедбирден мемнюн къалдылар, пек эеджанладылар.
Йыл-йылдан фаджианы корьгенлер, бизлерге койнинъ тарихыны айткъанлар аз къала. Олардан бири 28 март куню 2017 сенеси бу дюньяны терк эткен - Шукри Ахтемов. О, фаджианы бала чагъында корьди, амма оны озь юрегинде сакълады ве йылларджа айтып оламай эди, чюнки о арада эписи козь огюне келип, богъазы богъула, тили тутула, козьлери яшлана эди. Рахметли Шукри агъа Ахтемов омюр бою фаджиа огърунда омюр къойды, бу унутылмаз куню акъкъында чокъ малюмат топлады, бизге къалдырды, сой-сопуна Улу-Салагъа бармасыны, анда дува окъумасыны адет къойды, фаджианы ич бир вакъыт унутылмасыны, ич бир вакъыт текрарланмасыны истей эди. Сонъки дакъкъасынадже Улу-Сала агъызындан тюшмей эди. Аллах рахмет эйлесин! Нурлар ичинде ятсын!
Фаджиа исе ич текрарланмасын!
1941 сенеси дженк башланды. Эр бир эвден джебеге нидже баба-огъуллар кетти.
Лемсе ордусы Къырымны запт этип койлерни яваш-яваш къолуна ала. Улу-Салагъа олар айны сенеде кузьде кирелер. Яш огъланлар, осмюрлер, гизли оларакъ, къолуна силя алып, дагъларда олгъан партизанларгъа ярдым этип тургъанлар. Аш, сув, сыджакъ урба, малюмат… не керек олса, чаре тапып партизанларгъа койлюлер ярдымыны косьтере, къол тута эдилер. Къартлар, апайлар, бала-чагъа эр кунь кедерини Асма къуюгъа тёке эдилер.
Октябрь 1943 сенеси Къырымда гитлерджилернинъ алы къыйын олды. Къызыл Орду Сивашнынъ ве Днепрнинъ чёллерине ерлешти. Бу вазиет Къырым ярым ададан лемсе-урумларнынъ ордусы эсас Вермахт кучюнден кесип айырылды. 17-нджи лемсе ордусы темини тек авадан я да денъизден кельмеси мумкюн экен.
Шу арада партизанларнынъ ишлери юкъарыгъа кетти. Дагъларнынъ этрафында олгъан койлюлер оларгъа даа зияде ярдым этмеге тырыштылар, чокъусы исе партизанлыкъкъа хызметке кечтилер, олардан бирилери: Рустем Бекиров, Рустем Чолаков, Амет Меметов, Мемет Барашев, Асан Чобанов, Муса Чулаков, Ваджип Ибрагимов…
Бу вазиетте булунгъан лемсе «Дженюбий» ордусынынъ ёлбашчысы фельдмаршал Эвальд фон Клейст 17-нджи ордунынъ ёлбашчыгъа Эрвин Йёнеке огюнде Къырымнынъ партизанлыкъ ёнелишке къаршы куреш этмеге, оларны ёкъ этмеге меселе къоя.
Лемсе ордусы бу кучьлю багъыны корип ачувланалар, узьмеге тырышалар, партизанларгъа феда кетирмеге, халкъынынъ мал-мулькюни, тютюнни озь къолуна алмагъа, реквизиция япмагъа тырышалар. Бойлеликнен, эсас вазифелери партизанларнынъ ичтимаий темелини зайыфлаштырмакъ эди. Буларны эда этмек ичюн дагълар этрафында ерлешкен койлерни «Олюм зонаны яратув» план-операция тюшюнип чыкъарылды.
Бу «Олюм зонаны яратув» план-операция 1943 сене 4-юнджи декабрь куню башланды.
4-7 декабрь куньлери Бешуй, Саблы, Буюк-Янкой, Пайлары, Терскунду, Тавель, Эки таш койлерни дюнья юзюнден сильдилер. Айнынъ экинджи ярысына Къача озен боюнда ершкен койлернинъ невбети кельди. Пычкъы, Биюк Озенбаш, Кучук Озенбаш, Стиля, Авджы кой, Бия Сала, Шура, Къоуш, Улу-Сала даа бир сыра джеза экспедициялар башланды.
1943 сенеси 17 декабрь куню Татаркой янында 5 танк ве 5 бронемашина, зенит артиллерия ве денъиз пехота иле къуршун атышма олды. Партизанлар бу атышманы токътап кери къайтмагъа меджбур эдилер. Бойлеликнен, лемселер Улу-Салагъа кирдилер ве дагънынъ тарафында бир чукъур къазып, бу урушта эляк олгъанларыны комьдилер. Кой халкъыны топлап, атмагъа истедилер, амма оларнынъ сайысы чокъ олмагъан себебинден къайттылар.
Олар кеткен сонъ партизанлар дагъдан тюшип, койлюлерни къуртатрмакъ ичюн, оларгъа эвлерни терк этмеге хабер берелер. Кетмеге чарелерни тапкъан адамлар тез-тез топланып дагъгъа, партизанлар олгъан ерге, кеттилер. Эписи дагъгъа кетеджекте Асма къую янында токътап эляллыкъ сорады. Не япсын заваллы къую… кене козьнинъ огюнде о къадар кедер, хорлукъ коре… козьяш тёкип оларны озгъара.
Авасы къуджур, къара булутлар кокни къаплады, индже-индже къар ягъа. Эписи къоранталарнен сыра-сыра тар ёлчыкънен дагъ ичине кире, узакътан бакъсанъ, санки тереклер артындан сине (ирип кире). Ахтем ве Зибиде Хаялилер де озь къорантасыны къуртармакъ ичюн дагъгъа кетелер. Аилеси балабан олгъаны ичюн аналары ве Мерзие келинлери фурунче 11 дане отмьк пишире эдилер, амма мубареклер анда да къалды, чюнки партизанлыкъкъа чокъ ярдым корьсеткен огъуллары лемселер якъынлашкъанларыны хабер бердилер. Бу отьмеклер Шукри Ахтемнинъ хатиресинде бутюн омюрге къалгъан.
Дагъда яшамасы пек къыйын… аш, сув тапмакъ, геджелернен сувукъта юкъламакъ, амма джан татлы, эписинден къыйметлидир… Я дагъгъа кетмеге чаре тапмагъанлар, озь кучюне ишанмагъанлар?! Бичаре къартлар, къадынлар, балалар… эки юзден зияде адам… Оларнынъ алы не оладжакъ? Оларгъа такъдир нени азырлады? Эписи азраильден хабер алгъан киби, юреклери чыракъ дайын липильдей, сонъки нефес алгъан киби дуялар.
1943 сенеси 19 декабрь куню гитлерджилер Улу-Салагъа джезаламакъ вазифенен бу «Олюм зона яратув» меселе иле къайттылар. Эр бир эвге кирип, койнинъ мал-мулькюни, айванларны, тютюн, мейваларны реквизиция яптылар. Сонъ исе къалгъан бичаре адамларны къолларны, аякъларны багълап, эвлерни чевре-четини бензин тёкип, якътылар… къачмагъа тырышкъанларны аман о ерде куршун аткъанлар…
Сабагъа якъын гитлирджилер алевли койни терк эттилер. Бойлеликнен, Къача озеннинъ боюнда олгъан бутюн койлер кульге чевирильди, нидже халкъ якъылды. Улу-Сала кою исе эписинден зияде джеза чекти. Бу койнинъ якъылгъан адамларнынъ сайысы 215 адамдан зияде олды. Бу реквизицияларнынъ нетиджеси исе 21,5 тонна тютюн, 20 тонна алма, 40 тувар, 80 къой ве эчкилер, 7 ат. Амма «Олюм зона»нынъ операция истеген киби чыкъмады. Оларгъа ярамай ёллар, къарлы, боранлы авалар, эм де партизанлар чокъ кедер этти.
Кой патыр-патыр бутюн гедже алевленди. Янып тургъан эвлеринден чыкъкъан аджыныкълы сеслер дагъдаки койлюлери айдын эшите эдилер. Эписи бу фаджианы узакътан корип дувалар окъуй, агълай, инълей, ичинднен янып кюе, къуртараджакъ ола, амма чаре олмагъан…
Койнинъ садыкъ бекчиси, Асма къую, озь буллюр сувунынъ сонъки тамчыны аджымаз эди. Къана бириси кечсе эди? Лякин ич кимсе янында ёкъ…
Танъ атты. Атеш сёнмеге башлай, аджыныкълы, кийик сеслер де сёнген, лемсе сёзлери де энди эшитильмей… Тюшмеге мумкюн.
Биринджи тюшкенлери 4-5 осьмюрлер: Февзи Бараш, Нуридин Османов, Амет Меметов, Сетмер Мантар эди. Олар инсан юреги чыдалмайджакъ манзараны корелер: койнинъ 102 эвлеринден тек 8 эви къалды, эвлер арасында 11 къуршун атылгъан инсанларнынъ джесетлери ёл устюнде ята, олардан бириси юклю бир къадын, бельки, о онынъ сонъки умюти эди… Эр бири озь эвине чапты. Якъылгъан эвлерде исе чокъ танылмайджакъ джесетлер… Бир арада Мантар Сетмер эписини озь эвининъ янына чагъырды. Умер Ментаирнинъ эви янында бир де бир ягълар акъып тура экен, чюнки онынъ эвинде энъ чокъ адам топладылар. Магъазда 20-ге якъын балачыкълар, усттеки къатта исе буюклер эди. Бу якъылгъан инсанлардан чыкъкъан ягълар экен. Шу арада партизан отряды кельди. Янгъан эвнинъ ичине кирдилер. Бу джесетлер чокъ танылмаз эди… адамлар атеште къавурылдылар, ирип кеттилер… базылардан исе тек кемик къалды… базылары исе урбадан, сачындан бири бирине япышты… амма кимерси озь сойларны танып олды, эльбетте, бир де бир эшья иле. Меселя, Ибраим Кадыровнынъ къартбабасы, анасы ве бабасы. Къартбабалары Нафе Умер огълу бир аягъы агъачтан экен, ондан тек аякъны агъач протезнен багълагъан демир къармакъ къалды. Ана-бабалары Райме ве Сулейман бири-бирини къучакълап яндылар. Раймени къырмызы чызмаларнынъ парчалардан таныдылар, бабасынынъ быджагъы ичинде исе, бир муджизе киби, фотосурети къалды. Бу фаджиада эляк олгъан джесетлерни энди азыр чукъургъа комьдилер. Амма бу иш къолай чыкъмады, чюнки джесетлер къолнен алынмаз эди, бир носилка тапып сенекнен 3-4 адамларнынъ кемиклерни юклеп ташымагъа керек олды. Башкъа чаре ёкъ экен.
Корьгенлернинъ хатиресинден олюлернинъ бир, толу олмагъан олса да, джедвель тизильген:
Эмирсале Асан – 74 яшындаАширов Эмирсале – 63яшындаНафе Умер – 73 яшындаАшиме Нафе – 64 яшындаФатиме Смаил – 18 яшындаАлиме Халил – 15 яшындаГульсюм Халил – 15 яшындаХати Халил – 14 яшындаГули Халил – 8 яшында
Газы Осман – 38 яшындаЭсма Абибулла – 24 яшындаМуса Абибулла – 11 яшындаЛиля Аибулла – 5 яшында Диляра Абибулла - 3 яшындаЭнвер Абибулла – 1 яшындаСулейман Мустафа – 64 яшындаРаиме Сулейман – 54 яшындаЭфтаде Мухтерем – 7 яшындаМустафа Осман – 69 яшындаЗейтулла Мустафа – 44 яшындаАбдулмеин Мустафа – 59 яшындаКонстантин Шаши – 74 яшындаХатидже Фезла – 79 яшындаЭмине Абдулла – 69 яшындаНазифе Мустафа – 66 яшындаСефершаев Ниметулла – 64 яшындаСагъыр Кубедин – 64 яшындаОсманов Аблямит – 25 яшындаАбибуллаев Мемет – 15 яшындаГаниев Абдулмеин – 59 яшындаОсманов Риза – 5 яшында …
Джанларыны Аллаh рахмет эйлисин!
Асма къую бойле фаджиа озь узун омюри иле хатырламай. О къадар балабан дженазени ильк сефер коре. Дженк… не къадар къабаатсыз олюмлер… не къадар къырылгъан такъдирлер… не къадар адалетсизлик…
Койлюлер дженазе къылып, дагъгъа котерильдилер, чюнки эм къайтмагъа ер ёкъ, эм хавфлы… лемселер къайта билир.
Партизанлар иле 3-4 ай даа яшайлар. Невбет иле яваш-яваш койге тюшип, магъазларда къалгъан ашайт малларны ташыдылар, чюнки дагъда ашамакъ ичюн бир шей ёкъ. Базылары озь малларыны да алдылар. Буюклер партизанлар берген вазифелерни де беджере эдилер.
Тезден лемселер дагъларны копеклернен кезип облава кечирмеге башлайлар. Чокъусыны тута эдилер, концлагерьге алып, Алманиягъа ёллай эдилер.
Амма чокъкъа бармайып даа бир фаджиа корелер… 1944 сенеси 18 майыс куню… Сюргюнлик… Къырымны алман ордудан къуртаргъан, бошаткъан заманда, бутюн къырымтатар халкъына совет укюмети «саткъын» деди. Не дженкте олгъан баба-огъулларына бакътылар, не партизанлыкъкъа хызмет эткенине бакътылар, не де къараман олгъанына бакътылар… Эписини айван вагонларгъа юклеп, Орта Асия, Уралгъа ёлладылар. Ах, насыл адалетсизлик, бизим халкъымыз аля даа джебеде озь джаныны феда эткенлери чокъ. Олар, заваллылар, къайда къайтаджакъларыны, къоранталары къайда олгъаны асыл бильмейлер.
Асма къую эписинен сагълыкълашты, амма олардан «къайтыладжакъ» сёзюни алды. Чокъ йыллар бекледи…
Сюргюнликте комендант режими, хорлукъ, ачлыкъ… Халкъымыз кене озь сайысыны джоя, амма бу бизлерни даа кучьлю этти. Биз аякъкъа турдыкъ, «Ленин байрагъы» газета иле, «Хайтарма» ансамбль иле медениетимизни котердик, миллий арекет иле умютни джоймадыкъ, гедже-куньдюз дува окъуп «Ватан! Къырым!» сёзнен яшадыкъ, балаларгъа, торунларгъа озь юртуна севги ашладыкъ. «Тама тама голь олур», айткъанлары зая дегиль. Озь Ватангъа къайтмагъа акълары олмагъан халкъымыз 45 йылдан сонъ ёл ачылды… Эвлерни сатып, раат бол яшайышны къалдырып, къырмыскъа киби эписи ана-топрагъына къайтмагъа тырышты. Кене хорлукълар, адалетсизликлер… Лякин кучьлю халкъым янъыдан эвлер къурып аякъкъа турды. Яшайышымыз даа ёлунда олмаса да, кене гъайрыдан китапхане, музей, миллий театр, институт, миллий мектеплер ачмагъа, газета басмагъа медениетни котермеге башлады.
Йыллар кечти Улу-Сала койнинъ ады да башкъа Синапное олды, кой сакинлери де бам-башкъа адамлар, башкъа халкъ векиллери, амма Асма къую кене севимли, тувгъан улу-салалыларны беклей.
1993 сене тамам 50 йыл кечкен сонъ Асма къую, ниает, озь койдешлернен корюшти. Олар омюр биля унутылмайджакъ адисени юреклерде сакълап, койдешлернинъ джесетлерни комген ерини акъылларда тута эдилер, эм де бу къабирини тапып, Къырым партизан ёнелишнинъ иштиракчилери адындан Чобанов Асан, Амет Меметов, Осман Нуриддин, эм тешеббюсчилер Зия Халиков, Энвер Аметов, эм де джемаатнен берабер озь кучюнен «Жертвам фашистского террора» хытыра ташыны къойдылар.
«Улу –Сала фаджиасы»
Улу-Сала дживарында,
Ешиль дагълар багъырында,
Тура бир хатыра ташы,
Алев шекилинде башы.
Боранлы ягъмурлар ягъса,
Ве этрафы къаргъа толса,
Алеви сёнмей бу ташнынъ,
Акъызмай мермер козьяшын.
Инсан огълу инсан, яваш!
Токъта бир ань, ташкъа янаш.
Вала-билля джанынъ сезер
Насыл инълей эм таш, эм ер!
Авджы, Стиля, Улу-Сала…
Халкъын душман апске ала,
Къапай оларны ве якъа,
Озю четен онъа бакъа.
Чытыр-чытыр янды миллет,
Дешет, фаджиа, къыямет!
Учь кой халкъын алев ашай…
Тек таш о кунни хатырлай.
Ёкъ устюнде сойадлары,
Сийрек келе сой-соплары.
Ким хатырлар янгъанларны,
Келип окъур дуаларны?!
Эр йыл майыснынъ сонъунда адет узьре Улу-Сала койдешлер корюшюви кече. Мында фаджианы корьгенлилер, оларнынъ балалары, торунлары эм де энди торунчалары келелер, фаджиада эляк олгъанларына дува окъуйлар. Корюшювге кельгенлер Асма къую янында токътайлар, мытлакъкъа, сув ичелер. Къую да оларгъа къувана, фаджианы хатырлап козьяш тёке.
«Инициатива» тешкиляты Камиль Аметов башлыгъы иле Шукри Ахтемов, Эмине Бараш, Алие Канеева, Рефат Сеитбекиров, ветеранлар, койдешлер хатыра ташы чевре-четини темизлейлер, чечеклер ве сельби аллеясыны сачтылар. Ондан да гъайры бу тешкилят чокъ араштырма ишлер, музейлерде, китапханелерде, мектеплерде хатыра тедбирлер кечирелер. 70-йыллыгъына Къырым Девлет Муэндис Педагогик университтетинде буюк бир тедбир кечирдилер. Асылында оларнынъ макъсадлары буюк мемориал комплексни ачмакъ, фаджиа къурбанларнынъ толу джедвель топламакъ, балабан абиде къоймакътыр. Бу йыл фаджиа кунюнден 75 йыл оладжакъ, бу себебине багъышлагъан, иншалла, бир сыра тедбирлер де мытлакъкъа кечириледжек.
Фаджиада къурбан олгъанларгъа Ибраим Сеитабла, Рустем Эминов шиирлер язды, Рустем Эминов «Къара кунеш» («Чёрное солнце») адлы ресим чызды.
Бизим Акъмесджитнинъ 23 санлы умумтасиль орта мектебимизде де 2016 сенеси 19 декабрь куню Улу-Сала фаджиасы акъкъында реквием тедбири кечти. Талебелер малюмат топлап, стенгазеталар азырлап, шиирлерни огренип, буклет нешир этип, улу-саланынъ фаджиасыны корьгенлерни: Шукри Ахтемов, Рефат Сеитбекиров, аилелери иле чагъырдылар, оларнынъ огюнде чыкъыш яптылар. Мусафирлеримиз тедбирден мемнюн къалдылар, пек эеджанладылар.
Йыл-йылдан фаджианы корьгенлер, бизлерге койнинъ тарихыны айткъанлар аз къала. Олардан бири 28 март куню 2017 сенеси бу дюньяны терк эткен - Шукри Ахтемов. О, фаджианы бала чагъында корьди, амма оны озь юрегинде сакълады ве йылларджа айтып оламай эди, чюнки о арада эписи козь огюне келип, богъазы богъула, тили тутула, козьлери яшлана эди. Рахметли Шукри агъа Ахтемов омюр бою фаджиа огърунда омюр къойды, бу унутылмаз куню акъкъында чокъ малюмат топлады, бизге къалдырды, сой-сопуна Улу-Салагъа бармасыны, анда дува окъумасыны адет къойды, фаджианы ич бир вакъыт унутылмасыны, ич бир вакъыт текрарланмасыны истей эди. Сонъки дакъкъасынадже Улу-Сала агъызындан тюшмей эди. Аллах рахмет эйлесин! Нурлар ичинде ятсын!
Фаджиа исе ич текрарланмасын!
Комментариев нет:
Отправить комментарий