Сеитмеметова Улькера Дженк ве инсан такъдири

Сеитмеметова Улькера

Дженк ве инсан такъдири

Дженк – тарихнынъ къоркъунчлы ве дешетли саифесидир. О, нидже-нидже инсан ве къоранталаргъа гъам, кедер, аят гъайыплары, олюм, сакъатлыкъ, ёкъсузлыкъ, козьяш, терен дерт, фелякет ве бахтсызлыкъ кетире. Экинджи Джиан дженки 73 йыл эвельси битти, амма дженк излери даа силинмеди, къара дженк хаберлери эп кельмекте.



Нидже йыллар кечсе де, дженк иштиракчилерининъ такъдири акъкъында араштырмалар девам этмекте. Мен де бизим къорантамызгъа аит олгъан бойле бир араштырма акъкъында икяе этмек истейим. Меним икяем Абхаиров Мунир къартбабамнынъ къартбабасы Абдураим Абкъаргъа, онынъ такъдирине ве нидже йыллар кечкен сонъ торунлары алгъан фаджиалы дженк хаберине багъышлана.

Бир къач сёз иле эдждадымызнынъ аяты акъкъында тариф этмеге истейим. 1895 сенеси сентябрь 12 куню, Керич ярымадасында ерлешкен эски Къоджанкъы коюнде Абдураим ве Макъсуде адий къырымтатарларнынъ къорантасында дёртюнджи бала – Абкъар дюньягъа кельди. Къорантада энди Абзаир, Сайде, Мусфире балалар осюп кельмектелер, Абкъардан сонъ бир къач йыл кечер экен, Абази кендже огъул дюньягъа келеджек.

Къоранта башы Абдураим деде, нидже къырымтатарлар киби, пек ишкир, тертипли инсан эди, онынъ элинде ун дегирмени, бир къач аты, сыгъыры, къою ве арпа-богъдай сачкъан топрагъы бар эди. Йыллар кечти, балалар осьти, уйкен несиль омюрден кетти, янъы несиль аяткъа кирди, окъуды, аят дерслерини алды.

Къырым тарихы эр даим мусибетлерге толу эди. Чарлар тахттан эндирильди, чешит-тюрлю акимиетлер бири-бирини денъиштирди, дженклер, инкъиляплар, ачлыкъ, хорлукъ эп къайта-къайта адий къырымтатарларнынъ башына кельди, беля кетирди. Большевиклер заманында Абдураим деденинъ къорантасыны «кулак», яни зенгин оларакъ таныдылар. Уйкен огълусы Абзаир къорантасыны къорчаламакъ ве сакъламакъ ичюн бутюн мал-мулькюни устюне алып, «кулак» олып Архангельскке сюргюн этильди. Кучь ве эмек иле эльде этильген къорантанынъ бутюн зенгинлиги советлер акимиетининъ элине кечти. Кучюк къардашлары исе эллерине «вольная», яни сербест яшамагъа имкян берген весикъа алып, Къоджанкъы коюнден кетмеге меджбур олдылар. Керич шеэринде ве башкъа койлерде озь аятыны девам этмеге тырыштылар.

Йыллар кечкен сонъ Абкъар къартдеде Къоджанкъыгъа къайтты, эв къурды, Левазе адлы къызнен эвленди, 1926 сенеси январь 25 куню олар огълан баланынъ ана-бабасы олдылар, адыны Эдем къойдылар. О, чокъ йыллар кечкен сонъ, Мунир къартбабамнынъ бабасы оладжакъ. Аджджы ве хайырлы куньлери олгъан омюр девам этти. Абкъар къартдеде колхозда механик оларакъ чалышты, 1930-джы сенелернинъ башында агъыр хасталыкътан омюр аркъадашы вефат эте, огълусынен экиси бири-бирине тутунып яшайышларыны девам этелер.

1941 сенеси дженк башланды. Абкъар къартдедем 46 яшында, биринджи сырада дженкке алынмайып, партизанларгъа къошулды, баскъынджыларгъа къаршы куреш алып барды. 1941 сенесининъ сонъунда джебэге алына ве бундан сонъ Абкъар къартдеденинъ изи джоюла. Бельки, мектюп язгъандыр, озь акъкъында хабер бергендир, амма шу акъта ич малюматымыз ёкъ.

1944 сенеси халкъымыз къарт-яш демейип, озь ана топрагъындан сюргюн этильди, дженк битти, амма къырымтатар халкъы гъалебени гъурбетте къаршылады. Мудхиш дженк ве сюргюнлик ёллары, ят ерлерде къыйын яшайыш халкъымызны ипратты, чокъ шейлер, бильгилер, инсанлар, весикъалар, аиле дегерликлери гъайып олды. 75 йыл девамында къорантамыз Абкъар къартдеде, онынъ такъдири акъкъында ич бир шей бильмеди.

Бир къач йыл эвельси анамнынъ эмджеси – Экрем Абхаиров – къартбабамыз акъкъында малюматларны https://www.obd-memorial.ru сайтында къыдырмагъа башлады ве акъикъий муджизе олды – алманларнынъ архивлеринде сакълангъан весикъа тапылды. (Менбаа https://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=300557255). Бу фаджиалы весикъа аилемизнинъ кедерли дегери олып къалды ве Абдураим Абкъар къартдедемнинъ такъдири акъкъында тариф этти.

Весикъагъа коре, о, 1942 сенесининъ июль 11 куню Ворошиловград (шимди Украинадаки Луганск) шеэрининъ янында джебэ урушларында немселернинъ къолуна эсир тюшти. 1943 сенесининъ январь айында «ШТАЛАГ 367» лагерине кетирильди. 1943 сенесининъ март 6 куню эсирликте вефат этти.

Кунюмизде, архивлер ачылгъан сонъ, джебэ урушлары ве дженк эсирлери акъкъында бильгилер мейдангъа чыкъмагъа башлады. «ШТАЛАГ 367» лагерь акъкъында малюмат да белли олды.

Шталаг (алман тилинден къыскъартылгъан – Stammlager) – алман силялы кучьлерининъ лагерьлери. 367-джи шталаг Полония мемлекетининъ Варта озени янында эски Ченстоха´у (шимди Ченстохо´ва) шеэринде ерлешкен эди, 1939 сенесинден башлап ишлетильди, 1941 сенесининъ сентябрь айындан 1944 сенесининъ август айына къадар совет ордусында хызмет эткен арбий эсирлерни къабул эте эди. Дженк теткъикъатчыларынынъ бильдиргенине коре, анъылгъан муддет ичинде мында мудхиш шараитлерге даянмайып, ачлыкътан, хасталыкътан 17 бинъ арбий эсир эляк олды я да къуршунгъа тизильди. Оларнынъ арасында бизим къатдедемиз – Абдураим Абкъар эди.

Лагерьде эляк олгъан арбий эсирлер лагерь этрафында балабан чукъурларда комюле эди. 1947-1951 сенелери Ченстохо´ва шеэриндеки Куле мезарлыгъында къардашлыкъ мезарларында гъайрыдан дефн этильдилер. Абкъар къартдедемнинъ сонъ мекяны узакъ Полонияда экен.


Миллий ве аилевий тарихларында пек чокъ къара саифелер бардыр. Биз – яш несиль буны бильмек ве хатырамызда даима тутмакъ керекмиз, чюнки бу саифелер кечкен несиллеримиз, баба-деделеримизнен багълыдыр. Кечмишимизни унутмамакъ, бильмек ве оны огренмек – яш несильнинъ эсас вазифелеринден бири олмалы.
___________________________________

презентацияны сеир этмек