Таймазова Эльмаз 

Амза къартбабанынъ джебе мектюплери

   Улу Джиан дженки кечмиште къалды. Эр бир инсан ичюн «дженк» сезю дюньядки энъ агъыр фаджианен багълы. Айны шу фаджиа миллионларнен яшамагъа, кульмеге, севмеге истеген адамларны екъ этти. Мен язгъан иджадий иште Амза къартбабанынъ энъ къыйметли хатырлавларыны  косьтермеге тырыштым.

   

Мамутов Амза Амзаевич 1920 сенеси январь 20-нде Балакълава районынынъ Эски-Шули коюнде дюньягъа кельди. 

1940 сенеси Туркменистан сынъыр арбийинде хызмет этти. Ашхабад шеэрининъ  полк мектебини уйкен сержант унваныны къазанып битирди.

 Улу Ватан дженки башлангъанынен  1941 сенеси Москва къорчалавына елланылды. О заман немселер Москва шеэринден 20 км- де эдилер.Сонъра Сталинградкъа авушты, Мамаев Курганда да мудафаада булунды. Эки кере яраланды. Немселерге команданлыкъ япкъан Паулюснен де корюшти. Атыджылар отрядынен «Курская дуга» ичи, Прохоровка коюнде де дженклешти. 

1943с.Белгородда урушта булунды. Амза къартбаба Хатынь, Паневежис,  Шауляй шеэрлерининъ азат этмесининъ иштиракчисидир. 

1944с. Тильзит, Кенигсберг шеэрлерининъ янларында урушларда да олгъан эди. Бойлеликнен Берлинге де етип чыкъты. Дженкни взвод команданы оларакъ битирди. Уруштан сонъ Ригагъа, сонъра исе Порт-Артургъа кечирильди. 

1946 сенеси Акъяр шеэрине къайта. О вакъыт догъмушлары энди Озьбекистангъа сюргюн этильген эди. Алты йыл девамында корьмеген къорантасыны тапты. Къартбабанынъ мукяфатлары: «За победу над Германией», Ватан дженкининъ I ве II-нджи дереджели орденлер, «За отвагу», «За оборону Сталинграда», «За взятие Кенигсберга». Амза къартбаба акъкъында газетлерде макъалелер чыкъты. Дженктен сонъ чокъ йыллар девамында айдавджы олып чалышты. «Эмек ветараны» адлы медальнен мукяфатланды. 

 Языкъ  ки, 2015 с  къартбабам вефат этти.

   Мен  Амза къартбабанынъ дженкте ве дженктен сонъ язылгъан мектюплери акъъкъында чокъ эшиткен эдим. Бу малюмат, мектюплер, фотосуретлер, акъикъатен, буюк хазинеси, «сандыкъ байлыгъы»дыр.

  Джебе мектюплери – бу айры бир весикъалардыр. Бельки, оларны язгъан инсанлар бу мектюплер дюньяны корер деп беллемегендирлер. Къуршун сызгъырыкълар вакъытында аскерлер дженкнинъ о бир тарафында къалгъан догъмушларына озь тюшюнджелерини, дуйгъуларыны, истеклерини бильдирмеге ашыкъа эдилер. Бойле джебе «учькошенинъ» эр бир сатыры, эр бир сезю самимийдир.

  

Рахметли Амза къартбабанынъ хатырлавларындан: «Джебенинъ вазиети къыйын, агъыр олгъанына бакъмадан, биз теслим олмадыкъ. Чокъ адамлар яшагъан ерлерини авуштырдылар. Дженк бинълернен къоранталарны айырды. Бутюн умютлер почтанен багъланды, чюнки бойле вастанен сой-сопларны къыдырып тапмакъ мумкюн эди. Эр кунь бинълернен мектюплер джебеге келе эди. Джебеден де кой ве шеэрлерге аз мектюп язылып елланылмагъандыр.Эр бир мектюп, эвден кельген  хабер биз, аскерлерни, хошландыра, кучьлендире эди»

   

Аскер  мектюплери – бу дженк акъкъында шахсий шеадетнамелердир. Олар дженк шараитинде пейда олгъан инсаннынъ ички дуйгъуларыны тасвирлей. Къартбабанынъ икяелерине коре, «учькошелер»де   къалемнен сызылгъан чешит тюрлю ресимлер де расткетирмек мумкюн. Бу мектюплерге махсус бир зарф кереги екъ экен, олар учькошели къатланып елланыла. «Учькошелер» япыштырылмай эди, чюнки башта бир олар цензураны кечмек керек. «Бойле мектюплерни язгъанда, биз, аскерлер, ана-бабаларымызгъа, омюр аркъадашларымызгъа, нишанлыларымызгъа озь къуванчларымызны, гъалиплеримизни, тезден эвге къайтаджакъ умютлеримизни бильдире эдик, - хатырлай эди къартбаба. – Биринджи макъсад – бу сагъ-селямет олгъанымызны айтып тынчландырмакъдыр. Базы бир мектюплерни бутюн кой топланып окъуй эди. Дженк агъыр ве дешетли сынавдыр.»

   

Амза къартбабанынъ козьлери яшланса да, амма о эп хатырлай эди:  «Бойле бир агъыр шараитлер ичинде, биз, аскерлер «учькошечиклер» алып, язып, окъуп озь рухумызны котермеге тырыштыкъ, гъалебеге ириштик. Джебе аркъасында инсанларнынъ гонъюллерини алгъан – бу мектюплердир.»

  

Къыйын джебе шараитинде сыныкъ къалемнен язылмасына бакъмадан, узакъ ел юрип, не къадар  къолдан кечип, бу мектюпчиклер эп бир язгъан исаннынъ сыджакълыгъыны сакълап келе экенлер. Олар къаранлыкъ пенджере  ичине ярыкъ киби кирип, адамларны рухландыра, гъалипке умютлерини котерелер.

   

Чокъ къоранталарда бойле мектюплер мукъайтлыкънен шимди де сакъланыла. Эр бир «учькоше»нинъ озюне аит бахытлы, я да мазунлы тарихи бар.

  

Амма Амза къартбабанынъ джебе  мектюплерининъ чокъусы сакъланып къалмагъан.  Олар сюргюнлик девиринде, Къырымгъа къайткъан вакъытта джойтылгъан. Базылары музейге алынгъан. Бойле алгъа бакъмадан, къартбаба дженк акъкъында икяе эткенде, олгъан мектюплерни илля къолуна алып окъуй эди. Бугуньде – бугунь къорантанынъ «сандыгъында» Амза къартбабанен берабер дженклешкен досту К.К.Пономаренкодан алынгъан мектюплери сакъланылып къалгъан. Оларнынъ бирисинде Константин Константинович къартбабагъа багъышлап «На кушке» адлы шиирини язды. Чокъ йыллар девамында сабыкъ СССРнинъ чешит кошелеринден Амза къартбабагъа «учькоше» къатланылгъан мектюплер келе эди. Оларны  мектеп талебелери  Гъалебе байрамынен хайырлап къартбабагъа сагълыкъ-селяметлик тилевлернен   тешеккюрлер бильдире эдилер.

   

Бугунь аман-аман эр бир къорантанынъ дженкявер мукяфатлары, фотосуретлер, мектюплер сакълагъан сандычыгъы пек эмиетлидир. Оларнынъ озь тарихи бар, амма  эписини бирлештирген – дженк фаджиасыдыр. Чокъусы сараргъан, йыртылгъан олса да, юрекке тесир эткен кучю пек буюктир.