Презентация Эр бир къорантада озь аиле дегерликлери бар. Олар асырлар девамында сакъланылалар ве несиль-несильден … Не ичюн биз бу мукъаддес шейлерни сакълап турамыз? Чюнки олар бизлер ичюн тек тарихий джеэттен дегиль. Одлар халкъымызнынъ медениети, урф-адетлеримизни, эдждатларымызнынъ хатиреси оларакъ акс олуналар.
Бизим сыныфымызда «Аиле дегерликлери» проекти реализован. Шу проектнинъ нетиджесинде бизде мини-музейнинъ тешкиль этильди.. Бу мевзу мени пек меракъландырды. Анамдан сорадым: «Къорантамызда эски заманлардан къалгъан эшьялар, урбалар, савутлар бармы?». Анам манъа бир шей акъкъында икяе этти – бу къырымтатар миллий баш кийими фес. Анълагъанымызгъа коре, бу фес 98 йыл эвельси тикильди. Эдждатларымнынъ такъдири мени эр даим меракъландыргъаны себебинден мен бу бу фес акъкында толу малюмат топлап башладым.
Меним ишим- шу фес акъкында малюматларны араштырув, сой-сопумызнен субет керичюв, аиле альбомымыздаки фотосуретлерни топлав.
Араштырмамнынъ объекти: къадын=къызларнынъ къырымтатар миллий баш кийими фес, онынъ тарихы, чешитлери, орьнеклернинъ хусусиетлери.
Араштырмамнынъ предмети: баш кийимининъ тарихы.
Араштырмамнынъ макъсады: къорантамызнынъ тарихыны огренюв, къырымтатар къадын- къызларнынъ миллий баш кийими фес акъкында малюматларнын топламакъ ве огренмек.
Араштырмамнынъ проблеми: бу фес къорантамызда къайдан келип чыкъкъаныны огренмек.
Араштырмамнынъ вазифелери:
1. «Аиле дегерлиги недир? » деген суальге джевап бермек.
2. Фес насыл тикильгени акъкъында малюмат бермек.
3. Феснинъ «омюр ёлуны» косьтермек.
4. Топлангаъан малюматнен оджаларымызнен, сыныфдашларымнен пайлашмакъ.
Актуаллиги
Мевзумнынъ актуаллиги шунда ки, яш несиль оларакъ, халкъымызнынъ тарихы, адетлери, миллий урбалар ве емеклер акъкъында бильгилеримиз арттырмакъ. Мен къырымтатар медениетини толуджа оогренмек истейим, чюнки бу догъмушларымнынъ медениети, къорантамнынъ, анам ве бабамнынъ, къартанларымнынъ ве къартбабаларымнынъ медениетидир. Къорантамызда миллий аньанелеримизнинъ къадрине етелер. Биз диний ве халкъ байрамларыны кутемиз. Бойле байрамларда бизлер бутюн къорантамызнен топлашамыз. Кечмишимиз акъкъында хатырлавларымыз юреклеримизни сызлата. Кечмишимиз олмаса, келеджегимиз олурмы, аджеба? Билемиз ки, земаневий янылыкъларынынъ таянчы - халкъымызнынъ ве аилемизнинъ медений аньанелери. Шу себептен тамырларымызнынъ огренильмеси энъ эсасы деп сайыла.
2.ЭСАС КЪЫСЫМ
2.1. Дегерлик недир?
Биринджиден, мен «дегерлик» сезюнинъ манасыны огренмек истедим. Аиле дегерликлери- бу асыр-асырдан ве несиль-несильден сакъланып кельген шейлердир.
Сергей Иванович Ожеговнынъ анълатмалы лугъатында Дегерлик-
2.2. Фес недир?
Фес- Османлыкъ девлетинде таркъалгъан баш кийими. Османлыкъ дюньясына Авропадан келип чыкъкъан, фес бир къач кере озь шеклини денъиштирген, ве XIX асырнынъ сонъунда онынъ бутюн тюрлери белли олгъан, лякин, эрте заманлардаки феслер энди сийрек расткеле биле:
а) «тарбуш» (тур-«фес») феслернинъ бир сою оларакъ та XVIII в., асырнынъ ортасында Тюркиеден Къырымнынъ ялы боюна кетирильген. Мында олар эркеклернинъ дегиль де, тек къадын-къызларнынъ баш кийими оларакъ сайыла эди (Пейсонель, 1927, 16).Феслер шеклинен, нагъышларнен, теренлигинен фаркълана эдилер. Сонъ, XIX асырнынъ сонъунда, бойле феслер Къырымнынъ чешит тюрлю кошелеринде зенгин эсли-башлы къадынларнынъ баш кийими деп сайыла эди. Энди оларнынъ ады “мхламалы фес”. Эсасен оны явлыкъ устюне кие эдилер. Бу феслернинъ чешити XVIII асырнынъ ортасындан башлап Шималь Къавкъазда чшагъан адыгей халкъларнынъ урбасында да расткельген. Бу фес “окъа бъорк”, я да “кърым бъорк” деп адландырылгъан, чюнки о ерлерге Къырымдан етип кельген экен;
б) XIX асырнынъ башында Багъчасарай задекян къоранталарнынъ къызлары къадифеден тикильген, алтын топузнен орюльгенярым даире шеклинде эди (1840сс.)
2.3. Аиле дегерликнинъ къорантамында пейда олувы
Яз татиллерде, адети узьре, Сакъ больгесининъ Молочное коюне къартанама кельдим.
Куньлернинъ биринде, кипат рафында китапны къыдыргъан вакътында, козюме бир къуту чалында. Къутуны ачкъан сонъ, пек тааджиплендим. Ичинде дюльбер баш кийими сакъланып тура эди. Бу къырымтатар къадын-къызларнынъ баш кийими фес эди. Феснинъ дюльберлигине шашып къалдым.
Мен меракънен озь -озюме суаль бердим: «Алапчемизде бойле дюльбер фес къаыдан кельген экен?».
Бу ерден икяемни башлайым.
Фес сюлялемизде къартанамнынъ Сафие къартанасындан келип чыкъкъан экен. Сафие 1887 сенеси Кезлев шеэринде мырзаларнынъ къорантасында дюньягъа кельди.1920 сенеси акъыъайгъа чыкъты. Бу фес - онынъ джиези эди. Эвель заманлардаки къызлар киби, Сафие оны озю нагъышлады.
Мен бильдим ки, къырымтатар къадын-къызлары мытлакъкъа фес киймек керек экенлер. О заманларда эджнебий инсанларнынъ огюнде башынъ къапавлы олмаса, айып деп сайыла эди. Баш кийимликлернинъ чешит тюрлю олгъаны эр бир къадыннынъ индивидуаллигини косьтере эди.
Баш кийимлери чешит вариантларнен фаркълана эди: явлыкъ, марама, фес. Кимерде баш кийими айры, кимерде бир къач элементлернен ибарет эди. Фес терен дегиль; озен инджинен нагъышлангъан. Буны да къайд этмек керек: ойле сыкъ нагъышлангъан ки, атта къою къырмызы къадифеден тикильгени белли дегиль. Бойле феслерге инджили фес дей эдилер.
Белли олгъаны киби, фес насыл зенгин олса, къадыннынъ статусы ондан билине эди. Бойлеликнен, феснинъ тёпесинде алтын пуллар ерлешкен. Даа фес тёпеликнен безетильген. Феснинъ устюнде эсас ресим ляле шеклинде. Ляле кырымтатарларнынъ нагъыш орьнегинде « севли дуйгъуларыны» темсиль эте.
Билемиз ки, Къырым 1921сенеде йыкъым ве ачлыкъ девринде булуна. Биринджи Джиан дженки ве онынъ артындан кельген граждан чатышмадан еди йыл девамында, Къырым арымадасы бутюнлей абрап кетильген эди. Лякин Дженюбий фрон ве большевиклернинъ кельмеси энъ дешетли эди. Къырымда ачлыкъ эди. Инсанлар къорантасыны ашатмакъ ичюн мал-мулькюни сата эдилер.
Адиселернинъ бирисини икяе этмек истейим: агъыраякълы алда олгъан вакътында Сафие фесни сатмакъ ичюн базаргъа чыкъкъан. Лякин, алапчемнинъ айткъанына коре, къолу бармагъан.
Энди эр шей ерине кельген киби. Къырымда яшайыш башлагъан вакътында Сафие къартанамызнынъ башына, бутюн къырымтатар халкъымызнынъ башларына киби, беля кельди… Къырымтатарларнынъ сюргюнлиги.
Къартанамнынъ хатырлавларындан : «Майыс 18-де, гедже, рус аскерлери кельдилер. Бир къач шейлерни топламакъ ичюн муддет 15 дакъикъа бердилер. Бизлерге мераметли аскерлер тюштилер, миндеримизден памукъларыны чыкъарып, ичине богъдай толдурмагъа, урба ве бир-эки савут-саба топламагъа ярдым эттилер. Къартанамыз фес, къушакъ, эки кисе ве Къуранны алды. Оларны вокзалгъа кетирип, айванлар ташыгъан вагонларгъа отурттылар. Треннинъ ичинде нефес алманынъ чареси ёкъ эди; бутюн вагонд тек бир пенджере бар эди. Нефес алмакъ ичюн мени пенджере янына отурттылар.
Трен токътагъа вакътында адамлар тезден вагондан тюшип, а пиширмек ичюн одун якъа эдилер. Трен кочьсе, эр кес савутларны алып вагонгъа чапа. Станцияларнынъ биринде вагондан сыджакъ сув акъып башлагъан вакътында анам къардашымнен мени увундырды. 22 куньде бизлер Озьбекистангъа келип чыкътыкъ. Бизлерни къышлакъларкъа ерлештирдилер. Бизлер не одарларнынъ озьлерини, не оларнынъ тиллерни биле эдик. Ерли халкъ башта бизлернинъ бойнузлары бар деп беллей эдилер. Бизлер исе олардан къоркъа эдик…»
Бойлеликнен, бизим Озьбекистанда янъы яшайышымыз башланды.Сафие къартанамыз балаларны ашатмакъ ичюн къушагъыны сатты. Дженк битти. Сонъ къратбабамыз джентен къайтып кельди. Яшайыш енъгильдже олды.
Сафие къартанамыз Озьбекистанда кечинди. Меним къартанам ве алапчем Къырымгъа къайтып кельилер.
Алапчемизнинъ икяелерине коре, онъа бир къач кере коллекционерлер келип, фесни сатып аладжакъ олдылар. Лякин алапчемиз феснинъ «омюр ёлуны» билип, сатмады.
НЕТИДЖЕ
Ишимнинъ сонъунда мен бойле нетиджелерге кельдим: аиле дегерликлерини биз сакъламакъ ве келеджек несиллерге еткизмек керекмиз, чюнки олар бизим кечмишимизни скъальплеримизде сакълайлар. Фес исе бизи аилемизнинъ дегерлиги оларакъ Сафие къартанамызнен узюльмеген бир багъымыз олды.
Ишимни беджерген вакътында анъладым ки, къорантамыз пек муаббет век къавий. Бойле къоранталарда, Анъладым ки,
АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ-2022 ярышнынъ финалистлери
